Outsider

Ostatni rząd
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
11 lip 2021
3 minut(y) czytania

Kiedy byłem w szkolnym wieku, chodzenie do kina było jeszcze atrakcją. Telewizja była marna i tylko kino dawało kolor i pełny ekran. Sala kinowa też miała swoją specyfikę. Szukało się najlepszego miejsca bez względu na to, jaki się miało numer fotela. Zwykle odbywało się to w czasie kroniki filmowej, kiedy istniała już duża szansa, że nikt więcej na salę nie wejdzie i nie będzie się awanturował o zajęcie jego miejsca. W kinie, które najlepiej pamiętam najlepszym rzędem był taki w połowie sali, tuż za szerszym przejściem z jednej strony na drugą. Tu była gwarancja, że żaden dryblas nie będzie zasłaniał ekranu. Rzędem najbardziej fascynującym był jednak ten ostatni, który zajmowali nieco starsi ode mnie wyrostkowie, pełniący także rolę komentatorów filmowych wydarzeń. Nie cechowała ich może jakaś wybitna inteligencja, ale byli jednym z nielicznych ośrodków wolnego słowa w ówczesnej rzeczywistości. Byli też niezależną krytyką filmową, często kształtującą opinię. Zapewne ich przykład posłużył twórcom skeczy z trójkowego 60 minut na godzinę - Para-męt pikczers czyli kulisy srebrnego ekranu.

Z licznych komentarzy w czasie filmów zapadł mi w pamięć zwłaszcza jeden. Kiedy w obrazie Love Story główna bohaterka umiera, a zdruzgotany bohater rozpacza przy jej łóżku, z ostatniego rzędu odezwał się głos – dymaj, jeszcze ciepła. Kontrast filmowej fikcji z rzeczywistością sali kinowej był powalający. Całą magię kina w jednej chwili diabli wzięli, romantyzm legł w gruzach, a wszystko można było porównać tylko do opowiadania Marka Hłaski :Pierwszy krok w chmurach”. Brutalny i chamski prymitywizm zdruzgotał delikatną warstwę melodramatu, hollywoodzkim fabrykom wyciskaczy łez zagroziło bankructwo, wzruszenie publiczności zamieniło się w uczucie porównywalne chyba tylko z tym, kiedy komuś wrzucą kupę do smacznej zupy. Żart był niewybredny i odrażający, o ile w ogóle można to było nazwać żartem. Sprowadzenie głębokiego i tragicznego uczucia do ordynarnego aktu kopulacji w dodatku o zabarwieniu nekrofilnym może nawet podpadało pod jakiś paragraf obrazy uczuć i obyczajów. Niemniej wszystkie te sprzeczności mieściły się w realiach naszego świata. Podobnego szoku doznałem jeszcze kiedyś, kiedy staruszkowi zwracającemu uwagę jakiemuś bandziorowi o wyglądzie kryminalisty, ów bandzior odpowiedział – zamknij pysk, bo cię wyrucham. Uderzyło mnie nie tylko wulgarne potraktowanie starszej osoby, ale groźba zawarta w wypowiedzi. Uświadomiłem sobie patrząc na fizys łobuza, że on nie blefuje, że jest gotów wykonać swoją groźbę w sposób dosłowny. W więzieniach wszak to zdarza się wcale nie tak rzadko.

Wracając jednak na salę kinową, muszę przyznać, że nieletniemu wówczas człowiekowi jakim byłem, odzywki ostatniego rzędu w jakiś sposób imponowały. Ostatni rząd w kinie niewątpliwie rządził. Nie było odważnych kuszących się o zwrócenie mu uwagi, być może w świadomości, że usłyszą to samo, co staruszek od podwórkowego obszczymura. W kinie jest ciemno, co z jednej strony daje poczucie anonimowości a nawet bezpieczeństwa, ale anonimowość może dotyczyć również kogoś, kto na zwrócenie uwagi może zareagować rękoczynem. Jest ciemno i lepiej siedźmy cicho. Ten jednak brak reakcji kinowej społeczności tworzył wokół ostatniego rzędu pewien nimb nietykalności, bycia ponad prawem i społecznymi normami. Być może nawet wyobrażałem sobie, że siedzę w tym ostatnim rzędzie i mam poczucie podobnej niezależności od tłumiących zasad kultury, że nikt mi nie podskoczy i mogę gadać wszystko, co tylko chcę. Głębsza analiza z poziomu człowieka dorosłego doprowadziłaby zapewne jednak do wniosku o uzależnieniu ostatniego rzędu od normy na zasadzie jej przełamywania czy raczej szokowania, tak jak skandalista jest uzależniony od tych, którzy oburzą się na skandal. Bez takich oburzonych nie ma zabawy. Jako jednak dziecko nie wnikałem aż tak w psychologiczne i socjologiczne niuanse. Wiedziałem jednak, że się do ostatniego rzędu nie nadaję. Nie miałem tej odwagi i bezczelności, wierzyłem w jakieś ideały, a sztukę, nawet filmową, traktowałem jak rodzaj objawienia. Byłem dzieckiem wrażliwym, przeklinającym raczej z rzadka, a i to zawsze ze świadomością naruszania dobrego obyczaju.

Minęło wiele lat i z niejakim zaskoczeniem zacząłem zauważać, że ostatni rząd coraz częściej się we mnie odzywa. Najczęściej przy okazji wypowiedzi polityków, ale też w przypadku miernej i naciąganej sztuki, nadętych czy sztucznych wypowiedzi znajomych, ogólnego zafałszowania rzeczywistości udawanymi wartościami czy coraz dziwaczniejszymi ideami. Boję się, że to już tylko krok do przyjęcia postawy starego cynika, choć tłumaczę się jednak głównie nadmierną trzeźwością umysłu. A jednak pozostaję w nieustannym dialogu z ostatnim rzędem. Ostatni rząd bowiem prowadzi do prawdy. Jeżeli ktoś czy coś bronią się przed komentarzem ostatniego rzędu, to być może należy się im szacunek i zaufanie. Najczęściej się jednak nie bronią. Ta loża szyderców jest bezlitosna i obnaża wszelkie królewskie nagości. Jakiś wewnętrzny prymityw mówi, że kulturowe, obyczajowe, światopoglądowe czy nawet religijne konstrukcje są do dupy i chociaż nadal jeszcze udaje mi się zapanować nad tym prymitywem inteligencko ukształtowaną osobowością, to być może jestem jednak skazany na porażkę. Głupota tego świata bywa obezwładniająca, obłuda i zafałszowanie odstręczające. Ma się po prostu ochotę usiąść w ostatnim rzędzie i odpowiedzieć chamską, wulgarną drwiną na coraz bardziej zmyślony świat. A może ci ostatni kiedyś zostaną pierwszymi? Świat bywa przewrotny.

Co robić z lekturami?
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
12 cze 2021
15 minut(y) czytania

Męczy mnie problem lektur szkolnych. Co jakiś czas powraca, bo ten czy ów minister względnie inny erudyta dochodzi do wniosku, że coś tam trzeba wyrzucić i coś tam dodać. Niby nic dziwnego. Jedne książki się starzeją i tracą swoją aktualność, rokrocznie powstaje też bardzo wiele nowych. Wspomnienia niebieskiego mundurka czy innego Samowara, trącą myszką, choć oczywiście zachowują też ponadczasowe wartości związane z życiem szkolnym. Któż jednak dziś zaczytuje się Benedyktem Hertzem czy Wiktorem Gomulickim. Podobnie tracą realistyczną komunikatywność Lizus Niziurskiego, Awantury w Niekłaju Nienackiego, książki Hanny Ożogowskiej czy mój ulubiony w dzieciństwie Bahdaj. Do niedawna jakoś tam trzymały się Szczenięce lata Wańkowicza, a Ziele na kraterze chyba do dziś jest w lekturach szkolnych. Te książki starzeją się jednak tylko ze względu na postępujące zmiany realiów życia, ale problemy młodzieży szkolnej nadal są podobne, więc można by spokojnie osadzić w aktualnych realiach Poldka Wanatowicza czy Janusza Fąferskiego, a nawet szatana z siódmej klasy. Nawiasem mówiąc oglądałem niedawno izraelski serial Liceum Greenhouse, w którym od wątków z powieści Makuszyńskiego aż się roiło, chociaż dział się we współczesności. Może od czasów Janka co psom szył buty szkoła nieco się zmieniła, ale w swych zasadach jednak pozostaje taka sama. Szkoła to przede wszystkim szkolny przymus i zawsze na palcach jednej ręki będzie można policzyć dzieci, które lubią do niej chodzić. Bunt przeciwko szkolnemu przymusowi będzie zawsze aktualny.

Dotyczy to też lektur szkolnych. Każą dziecku przeczytać jakąś książkę, choć ma ono ochotę na coś zupełnie innego, w najlepszym wypadku na książkę zupełnie inną. Napisałem kiedyś wypracowanie, które sam zatytułowałem – Dlaczego nie przeczytałem Lorda Jima. Temat zadany przez nauczycielkę dotyczył oczywiście powieści Conrada. Dostałem piątkę, co zawdzięczam nie tylko własnemu talentowi i umiejętności przeciwstawienia nudnego Conrada interesującemu Hemingwayowi, ale też owej nauczycielce, na którą trafiłem raz jeszcze w czasach studenckich jako panią profesor od metodyki nauczania literatury. Ogólnie miałem szczęście do szkolnych polonistów, którzy zmieniali się często, ale kolejna indywidualność zastępowała odchodzącą. Moja nauczycielka uszanowała moją indywidualność, a nawet się z niej ucieszyła, co pewnie należy w systemie szkolnym do rzadkości, ale gdyby tak każdy czytał to, co chce, możliwe że mury szkolne by upadły. Chociaż kto wie? Wymagałyby jednak nauczycieli, których nie przerażałoby to, że nie przeczytali książki przeczytanej przez ucznia, a w końcu nikt przecież wszystkiego nie zdoła przeczytać. W końcu ja też, choć ogarniam całkiem przywozicie literaturę dziecięcą i młodzieżową do czasów Harrego Pottera, to z tej późniejszej już zbyt dobry nie jestem. Od jakiegoś czasu w życiu czytałem już głównie dorosłe książki. Im jednak większa byłaby swoboda lekturowa, tym bardziej oczytanych nauczycieli by to wymagało, a z doświadczenia powiem, choć może nie powinienem, że nie jest z tym najlepiej.

Być może właśnie z tej nieoczytalności nauczycielskiej tworzy się kanon lektur obowiązkowych i uzupełniających. Nauczyciele mają pewien komfort ograniczonej poznawczości, ale uczniowie niekoniecznie muszą być zadowoleni. Trochę argumentów za istnieniem takiego kanonu jest. Powinny znajdować się w nim dzieła znaczące, które na wieki wpisały się w historię literatury czy nawet w historię ludzkości. Oczywiste, przynajmniej dla mnie, że powinna być w takim kanonie Biblia, jako źródło wszelkiego słowa pisanego, a jeśli chcielibyśmy zachować pluralizm kulturowy, to czemu nie Koran, Tora, Mahabharata, a nawet obok mitologii greckiej mity Sumerów czy Kalevala? Już u podstaw wykaz szkolnych lektur byłby spuchnięty i nierealny do zrealizowania, więc skazani jesteśmy na wybiórczość, choć dobrze by było, gdyby młodzież miała przynajmniej świadomość istnienia kulturowego wieloksięgu. Wspomnę, że lista lektur dla studentów polonistyki to całkiem pokaźna książka i wszystkiego z tej wielostronicowej listy raczej przeczytać się nie da, choć podobno są tacy, którzy tego dokonali. Krążyła choćby za moich czasów legenda o pewnej wybitnej specjalistce od pozytywizmu, która ponoć miała przeczytać wszystkie powieści Kraszewskiego. Nie mam powodów nie wierzyć, ale raczej współczuję, zwłaszcza, że była to przemiła pani profesor.

Wygląda jednak na to, że zawsze w lekturach skazani będziemy na wybór, zaczynając od podstawowego – czytać, czy nie czytać? W końcu można nie czytać. Lech Wałęsa zarzekał się, że nigdy żadnej książki nie przeczytał, a obalił komunizm i dostał Nobla. Może jednak gdyby co nieco przeczytał, łatwiej by mu było komunikować się z innymi politykami i narodem? Ale, jak widać, nieczytanie nikogo nie dyskwalifikuje i pozwala na stanie się postacią wybitną. Wałęsa może nie czytał, ale książki o nim piszą. O analfabetach w rodzaju Kazimierza Wielkiego czy Jagiełły też. Przeciętny jednak człowiek nieurodzony w rodzie królewskim i nie posiadający charyzmy trybuna ludowego, coś tam przeczytać powinien, jeżeli chce mieć jakieś ciekawsze narzędzia dorosłej pracy oprócz miotły i łopaty.

Co zatem wybrać do czytania? Uczeń, zwłaszcza z młodszych klas sam takiego wyboru nie jest w stanie dokonać. Jego wybory byłyby bardzo przypadkowe i wprowadzały w myślenie małolata zbędny chaos, choć być może z czasem stworzyły jakąś ciekawą i oryginalną konstrukcję. Wyboru dokonują więc za ucznia oczytani dorośli i pierwszym kryterium, które przychodzi do głowy, jest historyczność literacka. Biblia zatem czy inne w zależności od przynależności kulturowej święte księgi, a następnie w cywilizacji śródziemnomorskiej Homer, Platon, Arystoteles, Sofokles, Eurypides, Ajschylos, Arystofanes, Safona, Horacy, Wergiliusz i cała masa innych starożytnych. Problemów pojawia się kilka. Przede wszystkim nadmiar lektur, choć na szczęście Herostrates postarał się o to, żeby większość starożytnej pisaniny do naszych czasów nie dotrwała. Ojcowie Kościoła też. Tego jednak, co się jakoś przez wieki uratowało jest i tak wystarczająco dużo. Specjalista od literatury starożytnej ogarnie mniej więcej wszystko, część nawet w greckich czy łacińskich oryginałach. Przeciętnemu inteligentowi starczą może Król Edyp i Antygona, fragmenty Iliady i Odysei, w oryginale niech będzie, że Exegi monumentum i Galia omnis divisa tres partes est. Dodajmy coś tam z Platona i można szpanować erudycją. Kolejny problem to jednak, kiedy uczniowi tę wiedzę starożytną przekazać? Z filmów w rodzaju Trzystu Spartan czy seriali takich jak Spartakus nawet bardzo młodociany może się dowiedzieć, że jakaś starożytność istniała takoż, że Achilles wyglądał jak Brad Pitt, a Kleopatra jak Liz Taylor, chociaż obecne dzieci mogą już Liz Taylor nie rozpoznawać, co przybliża może nawet sławną aktorkę do rzeczywistej Kleopatry. Do uczniów wczesnych klas szkoły podstawowej tragedia i komedia grecka raczej nie trafią, stąd Antygona pojawia się dopiero w szkole średniej. W piątej klasie podstawówki obecne są jednak mity greckie.

Tu dygresja z własnego nauczycielskiego doświadczenia. Udało mi się raz dogadać z koleżankami uczącymi historii i plastyki w sprawie skoordynowania ich przedmiotów z językiem polskim. Stworzyliśmy więc taki antyczny blok, dzieciakom poprzydzielałem postacie bogów i herosów i w efekcie mieliśmy sporo dobrej zabawy zakończonej przedstawieniem z akcją na Olimpie, mojego zresztą autorstwa i stworzonym pod czujnym okiem plastyczki komiksem mitologicznym. Trudno powiedzieć, jakie były efekty, ale przynajmniej nie było nudno. Szkoda, że eksperymentu nie udało mi się nigdy później powtórzyć. Szkolny system jest na przełamywanie niezwykle odporny. Wygląda jednak na to, że w młodszych klasach najlepiej rozbudzać zainteresowanie, najskuteczniej przez różne formy uczestnictwa, choćby szkolny teatr. Podstawę programową można w taki sposób nie tylko zrealizować, ale i poszerzyć.

Literacka historyczność jest jednak sposobem o bardzo ograniczonych możliwościach. Dziecięca percepcja ma kłopoty z chronologią i mylenie wieków jest na porządku dziennym. Słowacki pewnie pisał przed wojną, ale już kłopot z określeniem czy przed pierwszą, czy drugą, a Homer chyba za Mieszka I, albo może królowej Jadwigi? Układać czas zaczynamy sobie znacznie później, a niektórzy nigdy go sobie nie poukładają. Lepiej więc może porządkować literaturę gatunkowo? Baśń i bajka w młodszych klasach sprawdzą się na pewno, podobnie ballada. Tak też się dzieje, ale kłopot z wyborem nie znika. Na kogo bowiem postawić? Na Andersena? Charlesa Perrault, a może braci Grimm? Z klasyką kłopot mniejszy. Czerwony Kapturek, Kopciuszek, Jaś i Małgosia zawsze będą obecni, ale z Andersenem już kłopot, bo co? Dziewczynka z zapałkami? Słowik? Księżniczka na ziarnku grochu? Postacie Andersena funkcjonują w naszym kodzie kulturowym i może tu jest ukryty jakiś klucz? Chodzi o to, żeby komunikatywne było np. powiedzenie – coś ty taka delikatna jak księżniczka na ziarnku grochu? Co później pojawia się w języku również w odniesieniu do innych książek, choćby modne ostatnio – Anuszka rozlała już olej. Zauważyłem ostatnio, że jest coraz większy problem z odczytywaniem takich kodów literackich. Jeżeli mówię – nic to, to niewielu kojarzy to z panem Wołodyjowskim, a stwierdzenie, że nigdy jakoś nie było, żeby jakoś nie było – niewielu już zestawia z dzielnym wojakiem Szwejkiem. Kody mogą jednak funkcjonować tylko we wspólnocie kulturowej i kanon lektur szkolnych jest jednym z filarów jej budowania.

Wspólnota ostatnio rozszerza się na coraz większy obszar, a to z coraz łatwiejszym komunikowaniem się ze znajomymi na całym świecie, najłatwiej przez Internet. Uświadomiłem sobie, że trudno poczuć ducha języka angielskiego bez lektury Alicji w krainie czarów, bo jest to książka w kulturze brytyjskiej podskórnie obecna. Podobnie trudno wczuć się w amerykański sposób myślenia bez lektur Moby Dicka czy przygód Tomka Sawyera. Że warto sięgać do korzeni również innych narodów zawsze przekonywała mnie książka Rudyarda Kiplinga Takie sobie bajeczki, zwłaszcza rozdziały o tym jak napisano pierwszy list czy jak powstał alfabet. Bardzo żałuję, że nie ma tej pozycji w naszych zerówkach, bo powstanie pisma tłumaczy tak, jak pewna książka o elektryczności, w której elektrony pokazano pod postaciami krasnoludków, pozwoliła mi jako tako pojąć prawa rządzące tą dziedziną fizyki. Niedawno nabyłem tę pozycję pod podwójnym tytułem – Takie sobie bajeczki i Just So Stories. Pozycja jest połączeniem angielskiego tekstu z polskim przekładem i stanowi znakomitą pomoc w nauce języka angielskiego. Widziałem też analogiczne wydanie Alicji w Krainie Czarów. Można zatem powiedzieć, że integracja kulturowa może rozpoczynać się już na bardzo wczesnym etapie edukacji. Warto się postarać, bo nie jest z tym najlepiej. Przywitałem kiedyś znajomych Litwinów słowami – skąd Litwini wracają, ale mimo, że znali język polski, to jednak nie skojarzyli Mickiewicza, w końcu wieszcza obu naszych narodów.

Matematycznie rzecz biorąc lista lektur szkolnych ma pełnić funkcję wspólnego mianownika dla mieszkańców jednego, a i jak się okazuje, wielu krajów. Co więcej nawet wielu pokoleń, bo wnuczek dzisiaj czyta takiego Konrada Wallenroda, którego czytał w czasach szkolnych również jego dziadek. Chodzi nam więc o wspólnotę kulturową i jej historyczną ciągłość. Z racji wagi sprawy problem tym większy. Literatura staropolska jest już obecnie niezbyt strawna i nie zawsze czytelna, choć bez Kochanowskiego i Reja o literaturze polskiej mówić się nie da. Fraszki Na matematyka czy Na nabożną jednak jakoś funkcjonują do dziś, Treny nadal mają swój ładunek emocjonalny. Rej jest jednak już nieczytelny, a polscy poeci łacińscy, niegdyś wtórni, teraz nudni. Jednak niewielki, za to reprezentatywny wybór dałoby się tu ułożyć. Łatwiej jest z Krasickim. Jego bajki są nadal aktualne, a bywa, że zachęceni nimi sięgają po Myszeidę, czy w czasach kontrowersji wokół Kościoła nawet po Monachomachię. Podobnie broni się Fredro, choć głównie dzięki wielkiemu aktorstwu. Co jednak z naszym Romantyzmem? Rzecz jasna Mickiewicz i Słowacki wielkimi poetami byli, ale frustracja Gałkiewicza co do zachwytu, jaki wzbudzają, jakby coraz większa.

Romantyczny polski patriotyzm w obecnej dobie wygląda na trochę archaiczny. O ile szekspirowscy Hamlet czy Makbet (zwłaszcza jego żona) są nadal postaciami, których postawy można spotkać we współczesnym świecie, o tyle znacznie trudniej uwspółcześnić Konrada czy Kordiana. Dziady czy Kordian, podobnie Nieboska komedia to dzieła o fundamentalnej wadze historycznej, ale sposób myślenia i przeżywania do naszych czasów już nie pasuje. Koncepcje Polski jako mesjasza czy Wilkenrida narodów są co najmniej irytujące. Niemniej emocjonalność Mickiewicza nadal jest nośna. W przedstawieniach szkolnych zawsze sprawdzała mi się noc dziadów, a po wigilii Filaretów i Filomatów słyszałem często na korytarzach szkolnych wykrzykiwane – zemsta, zemsta, zemsta na wroga. Podobnie funkcjonowała Reduta Ordona. Słowacki zestarzał się bardziej, chociaż Balladynę skutecznie reanimował niegdyś Hanuszkiewicz i szkoda, że nie powstała podobnie uwspółcześniona inscenizacja Lily Wenedy, choć bliźniacy Lelum i Polelum nieodparcie kojarzą mi się z naszą rzeczywistością, zwłaszcza Polelum noszący na rękach martwego brata. Ogólnie jednak percepcji wielkiej literatury romantycznej przeszkadza sprawa narodowa. Dziś jeszcze wzbudza kontrowersje i spory, ale za jakiś czas zostanie chyba definitywnie przypisana do swojej epoki. Zestarzenie nie grozi chyba jednak balladom Mickiewicza, a i Pan Tadeusz broni się, choć młodzież za nim nie przepada. Naszą epopeję narodową zaczyna doceniać się jednak z czasem, może by łatwiej trafiła do uczniów, gdyby Mickiewicz umieścił w niej jakieś dzieci, ale poza właśnie dorastającą Zosią, dzieci tu nie ma. Kiedy uświadomiłem swoje uczennice z ósmej klasy, że Zosia miała tyle lat, co one, mocno się zdziwiły, a kiedy powiedziałem, że żeniący się z nią Tadeusz miał lat dwadzieścia cztery, usłyszałem – ale stary! Chyba jednak w każdym z nas tkwi tęsknota za jakimś utraconym rajem dzieciństwa czy młodości, więc nostalgia Pana Tadeusza jest dla nas odczuwalna. Mam też nadzieję, że jakiś reżyser wróci do Nieboskiej komedii, która tak bezlitośnie opisuje podziały w polskim społeczeństwie i jest znacznie bardziej aktualna niż mogłoby się zdawać. A jak ktoś chciałby lżejszego Krasińskiego to polecam Mściwego karła, wczesne opowiadanie autora, ale jakże sugestywne. Może pierwszy polski horror? Podobnie zapoznane są Zamek Kaniowski Goszczyńskiego i Maria Malczewskiego. Jak to mówią literaturoznawcy frenetyzm Zamku Kaniowskiego i, co mówię ja, obrazowość Marii to znakomite tematy na filmy, a i czytałem to niegdyś z wypiekami odkrywcy. Grobem dla naszej literatury romantycznej stała się też postawa literaturoznawców. Kiedyś kolega próbował coś tam kombinować na temat Mickiewicza, na co usłyszał, że na ten temat wszystko już zostało napisane i teraz student ma to tylko przeczytać i zapamiętać. Zabijanie nawet naiwnej postawy twórczej u uczniów i studentów to jeden z grzechów głównych naszej edukacji. A można rzeczy odkrywać na nowo, jak mój kolega, który pisał maturę z Kochanowskiego. Kochanowski był wówczas dla mnie starym literackim prykiem, ale kolega znalazł u niego radość i pochwałę życia, co mu niezwykle odpowiadało.

W szkole przez romantyzm można jednak przebrnąć nawet z przyjemnością, kiedy się wieszczów odbrązowi i sięgnie po ich teatralność. Zdecydowanie trudniej jest z narodzinami i rozwojem polskiej powieści. Przyczyna jest nomen omen prozaiczna – uczniom nie chce się czytać grubych książek. Dla mnie im grubsza książka, tym była fajniejsza, bo na dłużej starczała, ale wychowywałem się w czasach bardzo ograniczonej telewizji, bez komputerów, więc jedynym konkurentem książki było radio, ale można go było słuchać, czytając. Obecnie wszystko dzieje się bardzo szybko. W natłoku informacji czytamy po akapicie każdej wiadomości, z trudem znajdujemy czas na książki, których się nie da przeczytać w ciągu jednego posiedzenia. Strawne staje się jakieś dwadzieścia, góra trzydzieści stron, więc widziałbym tu szansę przed opowiadaniami. Czy jednak można odpuścić sobie naszą powieściową klasykę? Sienkiewicz może bulwersować, ale ze zdziwieniem słyszę, że młodzież uważa go z nudnego. W końcu pisał powieści akcji, leją się w nich, ścigają, cały czas coś się dzieje. Może jednak w dobie kina akcji to już nie jest atrakcyjne. Uważana, nie bez przyczyny, za najwybitniejszą polską powieść Lalka jakoś nigdy mnie nie porwała, ale Faraona przeczytałem z niekłamanym zainteresowaniem, a i Emancypantki mi się podobały. Madzia Brzeska wydawała mi się fajna. Reymont to potęga, bo i Chłopi, i Ziemia obiecana, i, przynajmniej dla mnie, Komediantka. Ale ja miałem na te lektury czas bez telewizora i komputera, podobnie jak na Orzeszkową, z której trafili do mnie głównie Cham i Meir Ezofowicz, z którego po raz pierwszy dowiedziałem się czegoś o kulturze polskich Żydów. Jak jednak dzisiejszej młodzieży pomóc przebrnąć przez te cegły? Ekranizacja to nie to samo, ale film trwa około dwóch godzin, da się przeżyć. Przeczytanie Chłopów to zadanie na kilkadziesiąt godzin, gdzie znaleźć tyle czasu? Przyciągnąć uwagę współczesnej młodzieży na tyle godzin wydaje się niemożliwe. A jednak pamiętam lekcje z Chłopów, które prowadziłem jako nauczyciel niewiele wówczas starszy od swoich uczniów. I to były ciekawe lekcje pełne gorących sporów choćby o Jagnę. Dziewczyny bronił jej jak lwice. Sęk w tym, że to było już po serialu z Emilią Krakowską. Większych jednak szans przed wielostronicową literaturą nie widzę. To musi być coś, co nagle staje się modne jak Harry Potter, Władca pierścieni czy Gra o tron. Oczywiście znajdą się mole książkowe, z moich szkolnych szacunków to jakiś jeden uczeń na stu, może liczę nawet zbyt optymistycznie. W moich szkolnych czasach chyba było podobnie, ale jednak rywalizowaliśmy na przeczytane książki. Kolega ambitnie zaliczył całych Tomasza Manna i Dostojewskiego, ja zmagałem się z Parnickim i Proustem takoż Faulknerem. Bardzo byliśmy ambitni. Po prawdzie to jednak później nawet moi koledzy poloniści nie czytali za wiele.

Z czytaniem to trochę tak jak z alkoholem. Większość ludzi pije okazyjnie, czyta też, choć oczywiście są nałogowi pijacy i czytelnicy. Młodzieży nie należy rozpijać, ale czy dałoby się rozczytelniczać? Tu są potrzebne motywacje większe niż tylko przeczytać, zaliczyć i zapomnieć. Dziś nikt się nie wstydzi, że nie przeczytał Czarodziejskiej Góry czy Biesów. Ten, kto przeczytał też nie cieszy się z tego powodu podziwem czy szacunkiem. Czytanie nie przynosi wymiernych korzyści, ani w postaci wyższych zarobków, ani pozycji społecznej czy towarzyskiej. A jednak martwi mnie, że żyję w społeczeństwie, które nie zna kamieni milowych literatury czyli w istocie kamieni milowych ludzkiej myśli. Jakże bym sobie chciał pogadać o korelacji powieści Parnickiego z literaturą iberoamerykańską, zwłaszcza o rozwidlających się ścieżkach prozy Parnickiego i Borgesa. Niestety, nie mam z kim. Czytanie jest czynnością w jakimś stopniu alienacyjną. Film można obejrzeć w grupie, książki też niby można czytać na głos z kilkoma słuchaczami, ale ich istotą jest intymne obcowanie sam na sam, a nie orgia. Czytając odsuwam się od ludzi, przeznaczam czas na swoje zjednoczenie z książką. Owszem, później mogę coś dla ludzi napisać, jak to czynię teraz i znaleźć może nawet kilku czy kilkunastu czytelników na blogu, ale to jest jednak inna forma kontaktu niż taka, jak w czasie wspólnie oglądanego meczu. Lista lektur i przymus szkolny to może i jakaś próba przełamania takiej czytelniczej samotności.

Czy bez konieczności szkolnego czytania w ogóle byśmy w swej masie pamiętali o umysłowych gigantach tworzących arcydzieła? Ale czy rzeczywiście Balzak, Zola, Joyce, Proust coś dzisiaj znaczą? Ta wielka literatura ogranicza się do wysublimowanego kręgu intelektualistów czy może nawet ściślej ,literaturoznawców. Ilu naszych rodaków przeczytało choć jedną książkę naszej najnowszej noblistki Olgi Tokarczuk? Najwięcej emocji wzbudzają jej wyrwane z kontekstu wypowiedzi kontestowane najczęściej przez takich czy innych idiotów. Książki nie wzbudzają emocji, emocje pojawiają się częściej w związku z autorami, którzy jak Salman Rushdi popadają w konflikt z jakąś religią czy ideologią. Swego rodzaju fenomenem jest Joanne K. Rowling i jej Harry Potter sprzedający się nie tylko jako film, ale i powieściowa seria. Przy czym niewielu u nas pamięta Kajtusia Czarodzieja Janusza Korczaka, a ja jako dziecko chciałem mieć takie moce jak Kajtuś. Jedyna książką, na którą się obecnie czeka są Wichry zimy G.G. Martina. Gra o tron jako serial niewątpliwie się do popularności cyklu przyczynił, ale słowo autora, a nie scenarzystów i reżyserów liczy się w tym przypadku znacznie bardziej. Tolkien, Martin czy Rowling to nie jest jednak literatura, która by była brana pod uwagę przez akademię szwedzką, jeśli chodzi o literackiego Nobla. Właściwie trudno powiedzieć dlaczego. Nobla nie dostają autorzy popularni, a piszący książki trudne i w dużej mierze nieciekawe. Czasami, ktoś taki jak skromna Alice Monroe, cicha, ale genialna autorka opowiadań stanowiących esencję gatunku. Niech będzie, że decyduje poczucie wagi literackiej. Naszej Tokarczuk nie czyta się z zapartym tchem, ale to co pisze, pozostaje w pamięci i zmusza do myślenia przez długie lata.

Można zadać sobie pytanie, czy książki są potrzebne kanonowi lektur, czy to kanon lektur jest potrzebny książkom? Sądzę, że raczej to pierwsze. Autorzy lektur szkolnych, jeśli żyją, może zyskują nieco na prestiżu i pewnie trochę też na nakładach swoich książek. Lista lektur szkolnych ma jednak zawsze więcej krytyków niż zwolenników. Czasami trudno zrozumieć, dlaczego jakaś książka w ogóle trafiła na listę lektur. Tak myślałem o powieści Ten obcy Ireny Jurgielewiczowej, dopóki jako nauczyciel nie wziąłem jej na szkolny warsztat. To nie jest wybitna literatura, ale okazywała się jedną z najbardziej nośnych lektur. Relacje między Ulą, Pestką i Zenkiem okazywały się bardzo bliskie uczniom, wzbudzały emocje. Rozpisaliśmy sobie Tego obcego na role i zrobiliśmy plenerowy fotoreportaż uwieczniając scenki z książkowych wydarzeń. Na ile to było sugestywne, niech świadczy wypowiedź uczennicy, która grała Pestkę. Podeszła do mnie jakiś czas później i powiedziała – proszę pana, ale ja nie jestem taka jak Pestka. Nie była, kojarzyła mi się raczej z Madzią Brzeską, a kiedyś odkryłem, że urodziła się w Psarach i wiele wskazywało, że jej prababcia mogła chodzić do szkoły z Żeromskim. Jurgielewiczowa raczej nie trafi do panteonu polskich powieściopisarzy, ale w szkole się sprawdzała.

Lektury szkolne mają z jednej strony wprowadzać w świat tej wielkiej literatury, ale mają też pełnić rolę wspomagaczy w procesie dojrzewania. Jeśli w książce pojawiają się sprawy zbieżne z codziennością szkolną, to zawsze spotyka się to z żywym odbiorem. To, co czytamy, zawsze jakoś odnosimy do siebie. Możemy utożsamiać się z panem Wołodyjowskim czy Kmicicem, Frodo Bagginsem czy Adasiem Niezgódką. Może nawet za mało takich lektur, które są bezpośrednio osadzone w realiach szkolnych, współczesnych szatanów z siódmej klasy czy sposobów na Alcybiadesa. Problemem jest przede wszystkim brak czasu i pojemność uczniowskich mózgów i tak przeciążonych nadmiarem nauki. Stworzyłbym kilka takich kręgów literackich. Ten najszerszy, czyli kanon literatury światowej, zazębiający się z nim kanon literatury języka ojczystego i krąg z kanonem literatury szkolnej czy uczniowskiej. O ile z kręgami pierwszym i drugim nie byłoby, wielkiego problemu, jedynie ich objętość nastręcza trudności, to ten trzeci byłby bardzo dyskusyjny, decyzje bym zostawił praktykom, czyli nauczycielom i uczniom. Na pewno potrzebna jest jakaś ogólna, powszechna dyskusja nad szkolnymi lekturami. Wielkiej chęci jednak do takiej nie widzę. Szkoda, bo to wbrew ogólnej obojętności sprawa ważna. To, co wynosimy ze szkoły zostaje w nas na całe życie, jakoś przekazujemy to kolejnym pokoleniom, często nawet nie mamy świadomości do jakiego stopnia nas to określa. Byłbym za jak największym wyborem, za dużą elastycznością propozycji, ale przede wszystkim za szukaniem sposobów zachęcenia do czytelniczych poszukiwań. Myślę też, że w obecnej dobie istnienia wielu nośników i przekaźników kultury potrzebne jest integracyjne ich potraktowanie. Poza klasyczną książką są filmy, seriale, gry komputerowe i jeszcze jakieś nowe dodawane przez aktualną kulturalną aktywność, które wymagają jakiegoś nauczycielskiego przewodnictwa. Trudno się w tej wielości odnaleźć, odróżnić to, co naprawdę wartościowe od kulturowego fastfoodu. Kłótnie o to, czy trzeba wybierać między Zofią Kossak-Szczucką a Gombrowiczem wydają mi się dość prostackie. Gombrowicz wielkim pisarzem był, a książki Kossak-Szczuckiej to też bardzo interesujące spojrzenie na świat. Szkoła powinna wskazywać różne światopoglądy i pozwalać na wzajemne zrozumienie ludzi, którzy się światopoglądowo różnią.

O ile klasykę można jednak jakoś opanować, to literatura współczesna jest jak ocean. Tyle tego, że właściwie nic nie wiadomo. Każdy czyta co innego, z nominacji zgłoszonych do tegorocznej Nike przeczytałem chyba ze dwie. Mam wrażenie, że za panowania obecnego panteizmu druku znacznie więcej znika dzisiaj niż za czasów Norwida. Jeszcze chwila, a piszących będzie więcej niż czytających i w końcu każdy coś tam napisze i w ostateczności sam sobie przeczyta. Dodatkowo współczesna komercja wszechmocnie mówi, co jest dobre, a co nie, mając na celu jednak nie wartości, a sprzedawalność. Co zatem z tego aktualnego, nieustanie rosnącego dorobku zakwalifikować do listy lektur? Naprawdę nie wiem. Skazani jesteśmy na przypadkowość.

Niewątpliwie współczesna książka staje się wyzwaniem również dla autorów. Po różnych próbach rewolucji w gatunku, tworzeniu antypowieści i innych eksperymentach nadal chyba najlepiej trzyma się klasyczna powieść z jasną akcją i wyraźnymi wątkami, choć coraz większe znaczenie zyskuje również takie pisanie jak u Tokarczuk w Biegunach, w których nie ma jakiejś zwartej formuły, ale poszczególne wątki łączy w całość głownie osoba czytelnika i to jak on sam sobie wszystko do kupy zbierze. Jeszcze innym pomysłem są Księgi Jakubowe, o których trudno powiedzieć czy to powieść, czy raczej oparta na faktach historyczna opowieść. Mój ulubiony niegdyś Parnicki w swoich ostatnich książkach zdecydowanie jednak bredził, co ktoś trafnie określił jako jeżdżenie po radiowej skali bez specjalnego klucza, trochę z tej stacji, trochę z innej. Dziś byśmy powiedzieli, że to jak skakanie po telewizyjnych kanałach. Załóżmy, że tego typu eksperymentalne książki trafiają do bardzo ograniczonej grupy czytelników, ale szkoła tez mogłaby ucznia o takim pisarstwie informować.

Jednak jakiejś rewolucji w polskim szkolnictwie się nie spodziewam. System klasowo-lekcyjny ze sztywnym siedzeniem w ławkach, klasówkami, odpytywaniem i całym swoim uporządkowaniem na wiele nie pozwoli. Dyskusje o lekturach będą nadal akademicko-jałowe, wzbudzając emocje tylko w sferze ideologicznej. Niemniej zachęcam do jak najdalszego wychodzenia poza listę szkolnych lektur, bez ich jednak pomijania. Czytanie ma nadal kolosalną przyszłość i ci, którzy to zrozumieją dużo na czytaniu zyskają.

Z okazji 40 oficjalnych lat obecności muzyki country w Polsce
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
3 cze 2021
8 minut(y) czytania

Tak się złożyło, że od jakichś trzydziestu lat zajmuje się muzyką country, choć od pewnego czasu precyzyjniej powiedzieć korzenną muzyką amerykańską, głównie nurtem Americana. Przez dwadzieścia lat wydawałam czasopismo Dyliżans, czego efektem było dwadzieścia plebiscytów na countrowe dokonania na polskim gruncie, finalizowane galowymi koncertami laureatów. Od dwudziestu też lat współprowadzę audycję Country Club w Radiu Warszawa, a było już tych audycji ponad tysiąc. Napisałem też sporo tekstów piosenek, zdarzało mi się realizować widowiska muzyczne takoż prowadzić koncerty. Mogę więc z czystym sumieniem powiedzieć, że mam jakie takie doświadczenie i rozeznanie w ogólnie mówiąc countrowej materii.

A materia to dość szeroka, choć u nas zdecydowanie niszowa, niezbyt popularna i praktycznie w naszym kraju nieznana. Kiedyś były nieco lepsze czasy, w których można było posłuchać tematycznych countrowych audycji w radiostacjach ogólnopolskich, transmisje z największego scenicznego wydarzenia, czyli Pikniku Country w Mrągowie, prowadziła telewizja, a i istniało nawet Stowarzyszenie Muzyki (kiedyś Ludowej) Country. Co prawda nawet wtedy trudno było mówić o dużej popularności, ale country w naszym kraju jakoś istniało. Piszę jakoś, bo nigdy u nas ten gatunek muzyczny nie zrodził wykonawców z powszechnie grywanymi i znanymi piosenkami, nigdy też amerykańskie gwiazdy country, nawet te, które grywały na mrągowskich piknikach, nie stały się rozpoznawalne. Niemniej jakieś zainteresowanie było, sądząc choćby po kilkunastu, w porywach nawet kilkudziesięciu, młodych adeptach muzyki country, którzy pojawiały się rokrocznie na konkursie kwalifikującym debiutantów do koncertów mrągowskich. Poziom wykonawczy z czasem nawet rósł, ale nigdy na tyle, żeby ktoś przebił się do szerokiej publiczności.

Co więcej, z czasem popularność country w Polsce znacznie spadła. Telewizje wycofały się z Mrągowa, zniknęły ogólnopolskie audycje o countrowym profilu, polscy podstawowi wykonawcy country posiwieli, a młodzieży pojawiało się jak na lekarstwo. Trudno się dziwić, bo polska countrowa ścieżka kończyła się na mrągowskim Pikniku i nie dawała dalszych perspektyw. Zdolna młodzież kierowała się więc w dające większe możliwości gatunki, bo nie wiązała z country większych nadziei. W rezultacie, po czterdziestu latach od pierwszego Pikniku i zawiązaniu SMLC, przy country pozostała grupa wiernych fanów w większości dobrze po pięćdziesiątce i czasem sporadycznie pojawiający się młodzi ludzie, zwykle raczej przypadkowi. Jubileuszowy czterdziesty Piknik Country w Mrągowie zapowiada się więc trochę jak sympatyczny wieczorek w domu pogodnej starości, a nie jak entuzjastyczny koncert szturmującej sceny młodzieży.

Przyczyn takiego stanu rzeczy jest zapewne wiele. Country jest muzyką amerykańską, opartą w znacznej mierze na niebanalnych tekstach piosenek, pełniących w swojej ojczyźnie często niemal publicystyczną rolę, kształtujących światopogląd i wpływających na świadomość czy mentalność. Jako takie nie przyjęło się na polskim gruncie. Może miałoby większe szanse w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia czyli w epoce zaangażowanych bardów, ale wówczas dostęp do amerykańskich oryginałów był w zasadzie zerowy, a znajomość języka angielskiego nikła, więc szansy nie było. Było kilku pasjonatów, ale nawet ta kilkutysięczna mrągowska publiczność tworzyła głównie swoisty koloryt i atmosferę niespecjalnie orientując się w tym, co jest grane w Ameryce. Znakiem tego stworzyła się niewielka nisza muzycznie nie do końca określona. Muzyki country właściwie się u nas nie grało. Były countrowe inspiracje, niektórzy sięgali po covery, które jednak trafiały do nas z kilkuletnim opóźnieniem. Ukształtowała się grupa wykonawców z etykietką country, ale o ich countrowości decydowała głównie przynależność do tej grupy, a nie wyznaczniki stylowe.

I znowu trudno się dziwić. Ogólnopolskie media zdominowała popularna muzyka powszechnie znana na całym świecie, produkowana głównie w celach komercyjnych. Komercja dotknęła ogólnie całości muzycznego rynku, więc zabrakło miejsca na indywidualność, pogłębione tematy, o poetyce nawet nie wspominając. To problem ogólnoświatowy, więc wyjątkiem nie jesteśmy. Podobny brak zainteresowania muzyką amerykańską można zauważyć i co do muzyki francuskiej czy włoskiej, choć miały one swoje nienajgorsze czasy i u nas. W USA popularność country nie osłabła, ale główny nurt bardzo zbliżył się do lepiej sprzedawalnego popu, a bardziej korzenne brzmienia wylądowały w worku zwanym Americana, do którego pakuje się wszystko, co nie pasuje do komercyjnych radiostacji czy telewizyjnych kanałów spod hasła MTV. Zaczynająca w country Taylor Swift trzymając się gatunku nigdy nie miałaby szans na światową karierę jaką zrobiła.

Mimo wszystko w swojej ojczyźnie muzyka country, nawet ta niekomercyjna, ma swoje znaczące miejsce. Wykonawcy Americany rzadko sprzedają miliony płyt, ale kilkaset tysięcy jednak się zdarza. W dodatku ich piosenki często trafiają do mainstreamu, a wykonania popularnych gwiazd pozwalają na całkiem przyzwoite dochody z tantiem. Ameryka zwykle nie marnuje swojego potencjału i potrafi zagospodarować wszystko, co wartościowe. Poza ojczyzną country jednak trafia na spory opór. Kiedy w latach dziewięćdziesiątych próbowało podbić Europę Country Music Television i Country Music Radio zbankrutowały. Pewne zainteresowanie było tylko w Niemczech, zwłaszcza zachodnich, w których stacjonowały wojska amerykańskie, trochę w Skandynawii ze względu na dobrą znajomość języka angielskiego i naturalnie w Wielkiej Brytanii czy Irlandii, chociaż bez wielkiego szału. Opór wobec amerykańskości podskórnie tkwi w Europejczykach, a u nas też się pojawił po odzyskaniu suwerenności. Tak to też rodzimą dziurę w muzyce rozrywkowej zapełniliśmy niewywodząca się ze staroangielskiej ballady muzyką country, a mającym swoje źródła w weselnych przyśpiewkach nurtem disco polo. Socjologicznie mechanizm okazał się nawet dość podobny. O ile muzyka country dawała chłopakom z Południa Stanów szanse zostanie kimś, o tyle u nas popularny wykonawca disco polo może nawet wystąpić w operze. Jest pewna różnica w poziomie artystycznym, ale zwraca się u nas na to niewielką uwagę.

Wychowałem się na Beatlesach, Led Zeppelin czy Deep Purple, jednocześnie na polskim big bicie czyli Czerwonych Gitarach czy Skaldach, ale też na poezji śpiewanej czy piosence autorskiej. Słuchałem i Grechuty, i Cohena, i Cata Stevensa. W pewnym momencie uświadomiłem sobie, że country łączy to, co lubię. Znalazłem w nim melodię i świetnie pisane teksty, dostrzegłem indywidualność i mądrość życiową wykonawców gatunku. Country do mnie trafiło i znalazłem się dziś w miejscu, w którym chyba jako jedyna osoba w Polsce słucham całodziennie i nocnie nadającej z New Braunfels spod San Antonio radiostacji KNBT, reklamującej się jako home to passionate Americana music fans and artists. Rzeczywiście, czuję się w domu. Podobnych mnie jest może w tym kraju kilka osób. Może nie słuchają KNBT, ale choćby Americana Boogie Radio, Kickin’ Country, Route 66 czy innej podobnej stacji, a jest ich w Internecie kilkanaście tysięcy. Większość polskich fanów muzyki country na co dzień nie słucha. Ograniczają się do kilku letnich koncertów, na których słyszą czasami trochę dziwaczną polską mieszankę, czasami oryginalne hity sprzed trzydziestu lat. Ignorancja jest w tym względzie porażająca, a utyskiwania, że media country grać nie chcą, śmieszne. Ten brak bezpośredniego, bieżącego kontaktu z muzyką graną za oceanem owocuje nijakością polskich piosenek nazywanych country. Całość jest traktowana bardzo po wierzchu i trudno się z taką twórczością pokazać gdziekolwiek poza letnimi festynami. Jednocześnie zamknięte w sobie środowisko trzyma się dawno temu utrwalonej hierarchii, odporne jest i na nowych wykonawców i na nową publiczność.

Niewiele się już da na takim fundamencie zbudować, chociaż teoretycznie można. Pojawiają się niespodziewanie takie rewelacje jak Agata Karczewska, której trudno jednak będzie o większą polską publiczność z percepcją country zbliżoną do łapania się na muzykę starohinduską. Losy młodzieży mogą być raczej podobne do rozwoju rodzeństwa Sienkiewiczów z Kwiatu Jabłoni, które zaczynało w zbliżonym do Americany zespole Hollow Quortet, miało swój epizod w countrowej ekipie PowerGrass, a Kasia Sienkiewicz stworzyła nawet wielce obiecującą bluegrassową grupę Kathy Simon Band. O ile jednak zamieszczone na You Tube piosenki Kathy Simon Bandu mają oglądalność rzędu dwudziestu kilku tysięcy (zresztą głównie ze względu na kwiatojabłoniową popularność Kasi), o tyle zakorzeniony jednak w folku a i w country Kwiat Jabłoni grający swoje osiąga astronomiczne liczby oglądalności w okolicach trzydziestu milionów. Polscy wykonawcy country mogą sobie tylko o takiej popularności pomarzyć. W większości ich czas, niestety, już minął. Niektórzy dopracowali się niewielkiej własnej publiczności, nie zawsze jednak będącej fanami country, raczej ograniczają się do swojego ulubionego artysty. Firmowana niegdyś przez SMLC krajowa countrowa integralność, ogranicza się obecnie tylko do Pikniku w Mrągowie, ale słabnie z każdym rokiem. Sytuację próbował ratować młodszy festiwal Czyste Country w Wolsztynie. Początki były nawet obiecujące, ale wkrótce impreza popadła w powtarzalność podmiotów wykonawczych, a czas pandemii spowodował odwołanie zeszłorocznego koncertu. Różnica między Mrągowem a Wolsztynem polega jednak na tym, że mrągowski Piknik jest obecnie przedsięwzięciem komercyjnym, na które kilka tysięcy osób kupuje wcale nie tanie bilety, natomiast Czyste Country ze swoim wolnym wstępem jest uzależnione od łaski sponsorów, których łaska na pstrym koniu jeździ. Oba festiwale nie dysponują odpowiednim kapitałem, żeby się rozwijać i walczą o przetrwanie.

Ogólnie muzyka country w Polsce nie odnalazła się w czasach komercyjnych. Ponownie trudno się dziwić. Trzeba by było w muzykę country zainwestować duże pieniądze i kupić jej popularność. Nikt tego zrobić nie chce, bo raz, że dużych pieniędzy nie ma, a dwa, że nie ma żadnej gwarancji, że inwestycja wypali i się zwróci. Trzeba by zbudować jakąś większą bazę fanów, których niech będzie, że w Mrągowie pojawia się w porywach jakieś pięć tysięcy. Potrzeba pięćdziesięciu, a może nawet pięciuset tysięcy. Nikogo u nas nie stać na naszpikowane countrowymi gwiazdami festiwale jak Orange czy Open’er. Tam jednak zaprasza się gwiazdy drogie, ale już w większości znane, w przypadku country amerykańskich gwiazd nikt nie zna. Może ktoś z pieniędzmi, skłonnością do ryzyka, miłością do country i genialnym biznesowym zmysłem mógłby spróbować. Open’er wylansował w Polsce choćby bliskich Americanie Mumford & Sons, na koncertach takich zespołów jak The Lumineers czy Calexico sala kina Palladium była zapełniona, podobnie sporo osób było na koncercie Jade Bird. Jakaś potencjalna publiczność więc jest. Potencjalnych funduszy jednak nie widać.

Smutno mi z powodu takiego braku perspektyw, bo dla mnie muzyka country to jednak nieodzowny składnik powietrza i bardzo bym chciał, żeby oddychało nim wraz ze mną więcej osób. Byłoby raźniej i sympatyczniej. Trudno jednak oddychać country w naszym mocno zatęchłym grajdołku, w którym myśli się głównie o otworzeniu okna. Odporność na nowości czy eksperymenty jest w naszym countrowym środowisku dominująca. Wieloletni fani krytykujący kolejny mrągowski Piknik z uporem maniaka wracają do czasów dawno minionych, w których może i było więcej spontaniczności, ale nieznajomość mużyki country była taka sama. Pamiętam, jak kiedyś olśniłem pewnego artystę rzeczywiście grającego western swing, że twórcą tego nurtu był Bob Wills, aż sobie na kartce zapisał. Ktoś kiedyś wymyślił określenie polskie country i niektórzy do dziś myślą, że coś takiego istnieje. Może można mówić o białym bluesie, ale polskie country to jednak coś dziwacznego. Pamiętam, jak ktoś przy okazji uroczystego wręczenia Korneliuszowi Pacudzie nagrody Country Music Association dla promotorów muzyki country poza USA, zapytał ówczesną prezydent CMA na Europę, co myśli o polskim country? Zrobiła wielkie oczy i zapytała – o czym? To było tak, jakby Amerykanin zapytał Polaka, co sądzi o amerykańskim oberku. Zawsze zatem istniała nie tylko countrowa ignorancja, ale też wynikające z niej pomieszanie z poplątaniem.

Drażliwość naszego countrowego środowiska to też problem niemały. Pisząc przez dwadzieścia lat w Dyliżansie to, co myślę, zrobiłem sobie kilku śmiertelnych wrogów. Zamknięcie w pokrzywdzonym świecie artystów z reguły średnich, ale zakochanych w sobie, okazało się pokojem bez wyjścia. Spojrzenie prawdzie w oczy może byłoby bolesne, ale może też zaowocowałoby jakimś twórczym rozwiązaniem. Czterdziesty jubileuszowy Piknik będzie przeglądem tego, co było, ale raczej nie spojrzy w przyszłość. Starzy bywalcy będą nadawali w duchu – a pamiętacie jak zremisowaliśmy z Anglikami na Wembley? Może do bitwy pod Grunwaldem się nie cofną. Widziałby jakieś rozwiązanie w mariażu country z piosenką autorską, opartą zazwyczaj o wzory francuskie, z jakby nieświadomością ballady angielskiej. Zawsze mówiłem, że gdyby Edith Piaf urodziła się w Stanach, śpiewałaby country. Gdyby nasi śpiewający autorzy posłuchali trochę country, może okazałoby się dla nich inspirujące? Trudno jednak i o to, bo mamy utrwalone wzorce kulturowe, do których muzyka country nie należy.

Nadaję tygodniowo w Country Clubie jakieś dziesięć nowych piosenek country czy Americana. Robię to, bo lubię dzielić się tym, co do mnie trafia, co mi się podoba, co uważam za fajne. Z natury godzinnej audycji mogę tylko sygnalizować to, co się w swej masie dzieje za oceanem. Jednorazową emisją nie wylansuje się nawet najlepszej piosenki. Do tego potrzebna jest nawet upierdliwa powtarzalność, a na to szansy nie ma. Łudzę się jednak, że kogoś skłonię do poszukiwań, że usłyszy coś w audycji i zacznie szukać w Internecie. Kiedy zaczynałem, takiej możliwości nie było, teraz wszystko jest dostępne. Polski muzyczny fan jest jednak kimś w rodzaju klienta globalnej stołówki, zjada to, co mu akurat dzisiaj zaserwują i nie ma ochoty na poszukiwania. Czasami mi ta countrowa samotność doskwiera, ale pocieszam się, że wraz ze mną słucha KNBT kilka tysięcy Amerykanów. Pociecha taka sobie, ale jednak. Z ogromnym trudem przychodzi mi jednak zrozumienie tego naszego braku wrażliwości. Mnie zachwyca, dlaczego innych nie zachwyca? Dlaczego pozostają głusi i obojętni? To już jednak materiał na osobny tekst.

Robin Hood online
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
8 maj 2021
5 minut(y) czytania

Zasugerowano mi, że jeśli piszę o Robin Hoodzie, to powinienem deklinować imię Robin, bo to nie przydomek. Teoretycznie racja, a nawet gdyby to był przydomek, też powinien się odmieniać. W języku polskim odmieniają się niemal wszystkie imiona i nazwiska, więc z zasady powinno być Robinem Hoodem, Robinowi Hoodowi itd. Powinno, ale, może i dziwnie, nie jest. Przyjęło się nieodmienianie imienia Robin w połączeniu z przydomkiem Hood (kaptur). Ten językowy grzech został popełniony już na początku, bo tytuł tłumaczenia „The Merry Adventures of Robin Hood” zabrzmiał „Wesołe przygody Robin Hooda” – a więc nie Robina. Jako że tłumaczenie pochodzi z 1961 roku, jest więc zadziwiająco niedawne, można wnioskować, że mająca jakieś 600 lat legenda o Robin Hoodzie, była znana wcześniej i u nas, pewnie z filmów, które powstały w latach dwudziestych i trzydziestych, być może też z broszurowych opowieści mających charakter apokryfów. Jakkolwiek by było nieodmienny Robin utrwalił się w polskiej kulturze i konsekwentnie nie jest odmieniany np. w tytułach kolejnych powstających o nim filmów. Zabawne, że mówimy o Robin Hoodzie, ale o Robinie z Sherwood, a chodzi przecież o tę samą osobę.

Nie do końca to jednak dziwactwo językowe. Imię i przydomek Robin Hood funkcjonują bowiem jako swego rodzaju całość, w której odmieniamy tylko ostatni wyraz. Podobnie jest choćby z cyrkiem Monty Pythona, choć teoretycznie powinniśmy mówić o cyrku Monty’ego Pythona. Pewnej analogii można doszukać się też w takich połączeniach jak Don Kichot (poprawny również jako zrost Donkiszot), Don Juan czy Don Corleone. Hiszpańskiego dona też w tych przypadkach nie odmieniamy, choć teoretycznie nic nie stoi temu na przeszkodzie. Dziwnie by jednak brzmiało powiedzenie widzę Dona Kichota czy jeszcze dziwniej Dona Juana. Gramatycznie byłoby to jednak poprawne. Najzabawniejszy jest Don Corleone, bo można go odmieniać z angielska – dopełniacz - Don czy Dona Corleone’a, albo z włoska Don czy Dona Corleonego. Dodam, że piszę Don dużą literą, choć można by małą, ale czynię to nie tylko ze względów grzecznościowych, ale też z racji stałego związku owych donów z konkretnymi postaciami, z którymi tworzą jedną nazwę własną.

Czyli Robin Hood funkcjonuje jako dwuwyrazowa całość i chociaż odmienianie imienia Robin w tym połączeniu nie jest niepoprawne, to jednak brzmi nieco pretensjonalnie czy hiperpoprawnościowo.

Pamiętam też, że w dzieciństwie bawiliśmy się z kolegami w Robin Hooda, a nie Robina i właściwie wymawialiśmy to jako całość, znaczy Robinhood. W takim ujęciu akcent zgodnie z polską normą padał na przedostatnią sylabę. Trochę to tak, jakbyśmy z Gregory Pecka zrobili Gregorypeka czy jeszcze zabawniej Gregorypka.

Poszerzając temat, zbitki imion i nazwisk pochodzących z obcych języków są ciekawym przykładem na to, jak język polski radzi sobie z tym co polskie nie jest. Weźmy choćby Robinsona Kruzoe (Crusoe). Nazwisko zostało tu spolszczone, ale nie nadaje się do odmiany, no bo jak? Kruzoe'a, Kruzoe'emu? Brzmi głupio. Nie odmieniamy więc nazwisk kończących się na akcentowane -o, np. Rousseau czy właśnie Crusoe (Kruzoe). Odmieniamy jednak połączone z nazwiskiem imię – Robinson. Gdyby Robin Hood nazywał się Hoodo, mówilibyśmy o Robinie Hoodo – bez odmiany przydomka, ale z odmianą imienia.

Podobny kłopot sprawiają angielskie zdrobnienia zakończone na -y w połączeniu z nazwiskami. Teoretycznie powinniśmy mówić o Johnnym Cashu czy Kennym Rogersie, w dopełniaczu Johnny’ego Casha czy Kenny’ego Rogersa. Niezbyt to jednak wygodne, stąd często tego zdrobniałego imienia nie odmieniamy – słuchałem Johnny Casha, przyglądałem się Johnny Cashowi, widziałem Kenny Rogersa, odpowiedziałem Kenny Rogersowi. Poprawność sugeruje tu mimo wszystko odmianę, ale w języku potocznym, mówionym na takie nieodmienne imię bym się zgodził, powołując się na zasadę jednoznacznego związku między oboma wyrazami. Znacznie większy problem jest z imieniem Joe (zdrobnienie od Joseph) zwłaszcza od momentu kiedy Joe Biden został prezydentem USA. Sugeruje się tu dwie odmiany w zależności od wymowy. Jeśli wymawiamy Jo, to w dopełniaczu będzie Joego, analogicznie do nazwiska Poe. Jeśli jednak wymawiamy Joł, to musimy odmieniać z użyciem apostrofu, czyli: Jo’a, Jo’emu itp. Rzecz na tyle skomplikowana, że możemy spokojnie nie odmieniać imienia Joe w połączeniu z odmienianym nazwiskiem wcale, np. Joe Bidena, podobnie, chociaż odwrotnie Edgara Allana Poe.

I jeszcze o nieodmienności przydomków. Otóż przydomki się odmieniają, powiemy choćby Boya-Żeleńskiego, nieodmienne za to powinny pozostawać nazwy herbów dołączone do nazwiska. Niewiele już takich przypadków mamy, najpopularniejszy jest Janusz Korwin-Mikke. Powinniśmy mówić o Januszu Korwin-Mikkem czy Janusza Korwin-Mikkego. Niespecjalnie to jednak poręczne, znacznie łatwiej byłoby powiedzieć np. Januszowi Korwinowi-Mikke, co zdarza się coraz częściej, bo po prostu łatwiej odmienić Korwin niż Mikke. Słownik Języka Polskiego dopuszcza też formę odmiany typu Korwina-Mikkego, uznając, że można Korwina potraktować jako pierwszy człon nazwiska i odmieniać zgodnie z regułą odmieniania nazwisk.

Jak widać problemów z odmianą czy nieodmianą jest sporo, a ja polecam lekturę Wesołych przygód Robin Hooda, a nie Robina.

Innym problemem okazała się pisownia zwrotu online. Wytknięto mi niedawno rozłączną pisownię on line, której nie uwzględnia Słownik Języka Polskiego (uznaje online i on-line), ale Mirosław Bańko dopuszcza on line w swoim Słowniku Wyrazów Obcych, uznając ją za rzadką, ale nie niepoprawną. Zauważyłem tu ciekawy proces asymilacyjny obcego zwrotu w języku polskim. On line czyli na linii, co może oznaczać nie tylko na żywo w Internecie, ale też np. telefonicznie. Pisownia online ogranicza znaczenie tylko do komunikacji sieciowej. Tak też precyzuje to Oxford English Dictionary. W ten sposób powstał nowy znaczeniowo zwrot różny od szerszego on line. Polska ortografia przejęła pisownię z angielskiego wzoru, ale bardziej po polsku byłoby jednak on line, jako że piszemy jednak rozłącznie na linii. Zgodziliśmy się jednak na uznanie odrębności znaczeniowej źródłowego online. W angielskim też było to wynikiem dłuższego procesu, bo między on line i online było jeszcze on-line. Pewne znaczenie ma tu też użycie online w charakterze przymiotnika – Stefan jest (jaki) online czyli jest na linii, w bezpośrednim kontakcie lub przysłówkowe - spotkanie odbyło się (jak) online, czyli poprzez jakiś komunikator internetowy. O ile w znaczeniu przymiotnikowym pisownia łączna wydaje się naturalna choć w języku polskim ta przymiotnikowość jest nieco sztuczna, o tyle w użyciu przysłówkowym rozłączność pisowni ma swoje uzasadnienie. Ostatecznie rzecz ureguluje uzus i najprawdopodobniej pozostanie nam online we wszystkich użyciach. Z tym przymiotnikowym znaczeniem jest jak w anegdocie, w której mówiąca po polsku Angielka użyła angielskiej składni i zwróciła się do źle wydającej resztę kasjerki – jesteś pomylona (you are mistaken). Czyli będący online Stefan byłby dosłownie naliniowy.

Możliwe, że podobny proces zachodzi ze zwrotem on air (na, w powietrzu, na fali). W języku polskim zwrot ten występuje znacznie rzadziej niż online, ale konstrukcyjnie jest identyczny. Używany jest głównie w stacjach radiowych, najczęściej na świecącej w czasie nadawania programu tablicy. Znaczy, że audycja właśnie trwa, trzeba zachować ciszę i nie przeszkadzać. Potocznie używany jest rzadko, więc jeszcze rzadziej wzbudza kontrowersje. Niemniej Oxford English Dictionary podaje również pisownię on-air, z czego można wnioskować, że proces zrastania się przyimka z rzeczownikiem i w tym przypadku postępuje.

Kontrowersje wokół Robin Hooda i online pokazują, że język żyje, ewoluuje, a przyswajanie obcych słów i zwrotów jest procesem, który bywa uwarunkowany nie tylko gramatyką, ale również tradycją użycia i uzusem czyli zwyczajem. Nikogo dzisiaj nie drażni odmiana takich wyrazów jak radio czy studio, niegdyś pojawiających się w języku polskim tylko w mianowniku. Angielszczyzna zalewa nas obecnie z natury rzeczy, jako że angielski stał się językiem uniwersalnym i zdominował nazewnictwo branżowe. Nie dziwi w elektronice czy informatyce, gdzie nie ma rodzimych odpowiedników dla takich pojęć jak e-mail, hardware, software itp., ale też choćby w public relations (brak polskiego określenia) w postaci targetów, eventów itp. Język polski jest odporny i elastyczny, więc z czasem stworzy jakieś współczesne śrubokręty czy wkrętaki, mutry, heble itp. Pisownia mejl jest już usankcjonowana przez Radę Języka Polskiego. Warto jednak pamiętać, że słowa nie spadają z nieba jako gotowe i uświęcone, a mają swoje rodowody, ba, nawet błędy językowe nie powstają bez przyczyny.

Spisek lepszy niż rzeczywistość
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
2 maj 2021
6 minut(y) czytania

Mnożą się ostatnio teorie spiskowe związane z covidem. Nie ma w tym nic dziwnego, spiskowe teorie funkcjonują od początku świata. W końcu Ewa nie zaufała oficjalnej informacji Pana Boga, a posłuchała węża podważającego boska wiarygodność. Brak wiary w oficjalne wersje wydarzeń to jedna z podstaw powstawania spiskowych wersji. Właściwie trudno się dziwić, bo w końcu rządzący nie mówią ludziom wszystkiego, a tajne akta odtajnia się po wielu latach albo wcale. Coś tam znaczy zawsze musi być na rzeczy, skoro nie mówią wszystkiego.

Spiskowcy jednak popadają w paranoję typu wiary w płaskość ziemi, sfingowane lądowanie na księżycu itp. Można wzruszyć ramionami, popukać się w czoło, ale może nie zaszkodzi postarać się zrozumieć, skąd ta wiara w absurdy się bierze.

Od strony szerzących niesprawdzone informacje rzecz bywa dość prozaiczna. Jedni robią to najzwyczajniej dla pieniędzy, bo sensacja się opłaca, inni wprowadzają informacyjny chaos z pobudek politycznych, w końcu dezinformacja to broń stosowana przez różne wywiady i tajne służby. Z tymi, którzy absurdom dają wiarę jest jednak inaczej. Erich Fromm opisał zjawisko nazwane podstawowym zaufaniem. Ludzie albo z takim zaufaniem przychodzą na świat, albo nie. Możliwe też, że kształtuje się ono w pierwszym okresie życia, kiedy to świat albo spostrzegamy jako przyjazny i pozwalający na ufność, albo niepewny, zagrażający, wzbudzający poczucie dyskomfortu. Z podstawowym zaufaniem łatwiej żyć, bo przyjmuje się sprawy o tak po prostu, z brakiem takiego zaufania już jest trudniej. Nawet to, co oczywiste wzbudza podejrzenia i poczucie, że prawda wcale taka oczywista nie jest. W sumie takie podejście może być nawet pozytywne i prowadzić do odkryć naukowych, których początkiem bywa właśnie wątpienie w wiedzę zastaną, ale życia to jednak nie ułatwia. Świat spostrzegany jest jako zakłamany, ludzie są nieszczerzy, wszystko i wszyscy próbują nas w jakiś sposób oszukać. Do końca racjonalne to nie jest, ale wywodzi się ze sfery emocjonalnej, więc irracjonalnej ze swojej natury. Znów trudno się dziwić, bo jeśli ktoś zostanie już na początku życia oszukany, to zrozumiałe, że o zaufanie takiemu komuś trudno.

Jest jednak jeszcze jeden aspekt sprawy. Jedną z podstawowych ludzkich potrzeb jest potrzeba bezpieczeństwa. Podstawowe zaufanie takie poczucie bezpieczeństwa tworzy, jego brak zmusza do stworzenia sobie jakiejś atrapy czy protezy. Z braku wewnętrznego punktu oparcia zaczyna się poszukiwanie takowego gdzieś poza sobą. Teoretycznie takie oparcie powinni dawać rodzice, ale jeżeli sami są neurotyczni i mają z podstawowym zaufaniem problem, poczucia bezpieczeństwa nie dają. Niemniej nawet w takich przypadkach postrzegani są przez dziecko jako osoby wszechwiedzące i omnipotentne, więc nawet jeśli nie ma się do nich zaufania, to pozostaje przekonanie, że oni jednak wiedzą, tylko tego, co wiedzą, nie mówią. Odkrywanie niedoskonałości własnych rodziców to jeden z bólów dorastania, a wiąże się z tym poszukiwanie innych autorytetów. Autorytety bywają jednak różne, a im bardziej brak wewnętrznego poczucia pewności siebie, tym łatwiej ulega się tym, którzy pewnością siebie emanują. Pojawiają się więc nieformalni liderzy, idole sportowi czy popkulturowi, w skrajnych przypadkach przywódcy sekt czy inni szarlatani.

Wynika z tego, że w każdym miejscu i w każdym czasie znajdzie się dostateczna liczba wątpiących, by teorie spiskowe mogły znaleźć podatny grunt.

Jest jednak w naturze ludzkiej coś jeszcze. Lubimy tajemnice i jeśli tajemnica się pojawia, usilnie chcemy ją poznać. Tajemnica to coś, czego nie wiemy, ale mamy wrażenie, że są tacy, którzy wiedzą. Tajemnicą jest już samo nasze istnienie i w swojej niewiedzy odwołujemy się do jakiejś istoty ponad nami, czy to będzie Bóg, czy inteligencja wszechświata, czy w skrajnych przypadkach mroczne siły kabały względnie innego szamaństwa. Istotą jest jednak pewnik, że ktoś czy coś absolutnie wszechwiedzący istnieje, bo ta wiara porządkuje nam świat, likwiduje chaos i niepewność, nadaje poczucie sensu. W sprawach mniej fundamentalnych i ostatecznych tworzą się kręgi wtajemniczenia i powstaje przeświadczenie, że nawet, jeśli my czegoś nie wiemy, to są tacy, którzy wiedzą. Co więcej, ci wtajemniczeni mają możność manipulowania niewiedzącymi, stąd podejrzliwość wobec wiedzących. Wtajemniczone są kręgi formalnej władzy, ale też jakieś tajemne organizacje w rodzaju Templariuszy, Masonów, kapłanów wszelkich religii. Można zatem albo zabiegać o dopuszczenie do jakiegoś kręgu wtajemniczenia, względnie zamykać się w skorupie pokrzywdzenia i zwalać winę za wszelkie nieszczęścia na onych wiedzących.

Rządy, zwłaszcza te totalitarne, umiejętnie ten zastrzeżony dostęp do prawdy wykorzystują. Przypomina mi się taki dowcip z czasów komuny. Przed sklepem mięsnym utworzyła się długa kolejka wywołana pogłoską, że coś przywiozą. Długość kolejki zaniepokoiła kierownictwo sklepu, więc postanowiono ją jakoś ograniczyć. Kierownik wyszedł przed sklep i powiedział, że owszem przywiozą, ale nie dla wszystkich wystarczy, więc prosi, żeby z kolejki wycofali się Żydzi. Kolejka się nieco zmniejszyła, ale nadal pozostawała długa, więc w następnej kolejności z kolejki wypchnięto słabiej zaangażowanych politycznie, prywatną inicjatywę, kułaków, tak że pozostała tylko nieliczna już grupa aktywistów partyjnych. Do nich kierownik powiedział – widzicie towarzysze, wam to mogę powiedzieć, dostawy nie będzie, ale wiem, że wy to zrozumiecie. Na to odezwał się głos – no tak, jak zwykle Żydzi mieli najlepiej. Nauka z tej anegdotki taka, że nawet jeśli nie ma tajemnicy, to i tak mogą być wtajemniczeni. Co Żydów, to ich zawsze podejrzewano o skryte rządzenie światem. Władza totalitarna czyni prawdę dobrem zastrzeżonym i wartością zastępującą dobra materialne. Ci wyżej postawieni wiedzą więcej i nawet, jeśli ta wiedza nie daje nic innego poza wiedzą, to jest jakimś konkretem.

Wygląda na to, że w naszej teoretycznie wolnej rzeczywistości wiara w skrywane przed ludem tajemnice jednak się utrwaliła. Co jakiś czas wyciekają różne tajne informacje, pojawiała się nawet instytucja sygnalisty, czyli kogoś, kto demaskuje niecne i utajnione poczynania władzy. Mimo chęci, w dobie wszechobecnego internetu, trudno jest coś na dłużej ukryć przed opinią publiczną. Przejrzystość działań politycznych jest więc zdecydowanie większa niż kiedykolwiek, ale podejrzliwość wcale nie maleje. Niedawno słyszałem pewnego nawiedzonego księdza, który przekonywał, że zamachy z 11 września były medialną manipulacją, w Word Trade Center nie uderzyły żadne samoloty, wieżowce wysadzono po to, by móc rozpocząć wojnę w Afganistanie i eskalować ja na Irak. Podobnie jest z teorią o mistyfikacji lądowania na księżycu – współczesne środki techniczne umożliwiają takie właśnie oszukiwanie mas. Zagrożenie sięga dalej, choćby szczepienie przeciwko covid ma na celu wszczepienie ludziom chipów, które nas wszystkich w końcu ubezwłasnowolnią. Cała pandemia to też oczywiście spisek rządzących, którzy zastraszają społeczeństwo, by móc nim sterować i czerpać z tego niewyobrażalne zyski. W szpitalach leżą statyści i aktorzy, nie podaje się leków zwalczających wirusową chorobę – co stoi w sprzeczności z negowaniem istnienia wirusa – wszystko jest jednym wielkim wymysłem jakiejś bliżej nieokreślonej grupy być może z Billem Gatesem na czele. Niepokojące jednak może być to, że podobne historie są do pomyślenia i zawierają w sobie jakąś dozę prawdopodobieństwa.

Można wierzących w kolejny dziejowy spisek potraktować jako paranoików cierpiących na manię prześladowczą, ale nawet paranoja ma swoje przyczyny. Paranoik, mający nikłe poczucie własnej wartości, tworzy swój paranoiczny świat, w którym sam siebie może spostrzegać jako osobę szczególną. Współczesny człowiek może być zagubiony w natłoku bombardujących go w każdej minucie informacji i chcąc uniknąć chaosu szukać porządkujących świat teorii. Charakterystyczny jest jednak w tym poszukiwaniu lęk przed świadomością, że jako ludzkość po prostu nad całością naszej rzeczywistości nie panujemy. Wirus nie wziął się ot tak z natury, ale zapewne został wytworzony w jakimś laboratorium, co daje poczucie, że owszem, jesteśmy zagrożeni, ale jednak są tacy, którzy nad tym panują, względnie, jeśli wirusa nie ma, to został również przez nas czyli ludzi wymyślony. Gdyby nagle okazało się, że za kilka dni ma uderzyć w ziemię asteroida przybywająca gdzieś z głębi kosmosu, zapewne też znaleźliby się tacy, którzy albo nie dali by temu wiary, albo obwinili za katastrofę jakąś bliżej nieokreśloną ludzką zmowę.

Mam zatem wrażenie, że za teoriami spiskowymi kryje się najzwyczajniejszy lęk przed sprawami, na które nie mamy wpływu, co się niektórym może wydawać straszne. Bezsilność jest jednym z najgorszych uczuć, więc staramy się jakoś bezsilność przezwyciężyć. Spiskowe teorie są takim narzędziem przezwyciężania lęku. Podobnie przezwyciężaniu ludzkiej bezsilności służy choćby modlitwa czyli prośba o ingerencję wznoszona do siły wyższej.

Nie wydaje się, że coś można z wiarą w teorie spiskowe zrobić. Wierzą w nie ludzie, którzy nie mają aparatu intelektualnego i siły emocjonalnej pozwalających na poradzenie sobie z rzeczywistością taką, jaką ona jest. Niektórym łatwiej odwrócić się plecami do rzeczywistego zagrożenia i zmagać się z jakimś wymyślonym. Trochę to tak jak pijak w delirium walczący z białymi myszkami, a nie z własnym alkoholizmem. Dyskusja z wierzącymi w spiski nie da żadnego rezultatu, więc pozostaje uznanie własnej bezradności w tym względzie, co pozwala przynajmniej na uniknięcie stresu spowodowanego walką z wiatrakami.