Outsider

Sienkiewicz żywy czy martwy?
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
6 mar 2021
7 minut(y) czytania

Co jakiś czas odżywa w dyskusjach temat powieści Henryka Sienkiewicza. Niezmiennie pojawiają się zarzuty o tendencyjne przedstawianie historii, o zawężony światopogląd, o kreowanie przestarzałych postaw bohaterskich i patriotycznych, od niedawna też o rasizm obecny w Pustyni i w puszczy. Krytycy Sienkiewicza mieli i mają sporo racji, ale subiektywność charakteryzuje zdecydowaną większość pisarzy i co więcej, jest wyznacznikiem ich indywidualności pisarskiej. Istotnym elementem dyskusji jest obecność książek Sienkiewicza w kanonie lektur szkolnych i tu pojawia się kolejny argument przeciw, a mianowicie, że Sienkiewicz jest trudny w czytaniu, niestrawny i ogólnie już archaiczny. Nad tym właśnie chciałem się zastanowić.

Uczniowska niechęć do Sienkiewicza jest dla mnie zrozumiała z trudem, ale powoli zaczyna do mnie docierać w czym rzecz. Sam kłopotów z Sienkiewiczem nie miałem. Na pierwsze mam Maciej, na drugie Zbigniew, co jest efektem fascynacji literackiej mojego ojca, który w konspiracji przybrał pseudonim Skrzetuski, chociaż częściej mówiono na niego Chudzielec. Indoktrynowany byłem więc od kołyski, a i jeszcze wcześniej. Fragmenty Krzyżaków czytał mi ojciec układając do snu, co było o tyle chybione, że czekając na to, co będzie dalej, wcale nie chciałem zasnąć. Nim Sienkiewicz pojawił się w moich lekturach szkolnych miałem go już w całości przeczytanego, w tym Trylogię razy kilka. Pierwszą grubą książką, którą zmęczyłem w swoim życiu, gdzieś na przełomie klasy pierwszej i drugiej było W pustyni i w puszczy i przyznaję, że nie było to łatwe, ale biegłość czytelniczą znacznie poprawiłem. Nikt też mi nie kazał, po prostu chciałem, niech będzie, że za ojcowskim wzorem, ale i z ciekawości. Trylogia stała się dla mnie czymś w rodzaju fundamentu emocjonalnego. Płakałem i nie mogłem się pogodzić ze śmiercią małego rycerza, wzruszało mnie przywiązanie Charłampa do zdrajcy Radziwiłła, kochałem się w Anusi Borzobohatej itp. Zabawa w bohaterów Trylogii była dla mnie codziennością naprzemiennie z wcielaniem się w bohaterów książek Karola Maya. Terasz widzę, że korzeniami tkwiłem w etosie międzywojennym tak literackim jak i obyczajowym. Niemniej uważałem Sienkiewicza za najwybitniejszego pisarza na świecie, a Trylogię za największe arcydzieło.

Nie pamiętam, żeby w moich szkolnych czasach obowiązkowe lektury książek Sienkiewicza były jakoś głębiej omawiane. W podstawówce miałem koszmarnych nauczycieli, a partyjna pani od polskiego, jeśli mnie czegoś nauczyła, to gramatyki, przyznam, że w takim stopniu, że na studiach polonistycznych opisówka nie była dla mnie wielkim kłopotem. Dość dziwacznym zrządzeniem losu miałem w szkole średniej sześciu polonistów, każdego o innych preferencjach literackich. Wszystkich wspominam z ogromną sympatią i szacunkiem, bo dzięki nim poznałem bardzo różne podejścia do nauki języka ojczystego, co bardzo mi się w dorosłym już życiu przydało. Jednak i w szkole średniej wiele czasu Sienkiewiczowi nie poświęcano, chociaż jedna z moich polonistek obracała się w kręgach kulturalnego establishmentu i osobiście znała Tadeusza Łomnickiego, nazywanego po roli pana Wołodyjowskiego w tych kręgach Małym Rycerzem. Tu dygresja. Pamiętam ogólnonarodową dyskusję nad obsadzaniem ról w ekranizacji Pana Wołodyjowskiego. To rzeczywiście była dyskusja pełna emocji stymulowana przez popołudniówkę Express Wieczorny i ludzie się tematem rzeczywiście pasjonowali. W mniejszym nasileniu towarzyszyło to ekranizacjom pozostałych części Trylogii, ale kontrowersje wobec Braunek w roli Oleńki czy Olbrychskiego wcielającego się najpierw w Azję a potem w Kmicica były też tematami dnia. Przypominam sobie nawet anegdotę, w której pytano, kto zagra Olbrychskiego w Ogniem i mieczem.

Widać jednak z tego, że Sienkiewicz i jego bohaterowie żyli jeszcze w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, będąc ważnymi postaciami narodowej wyobraźni. Sienkiewiczem jednak w czasach PRL manipulowano. Krzyżacy byli na wszelkie sposoby wspierani i nie bez przyczyny sfilmowani. Propaganda przyjaźni polsko-radzieckiej opierała się w dużej mierze na traktowanym bardzo poważnie zagrożeniu niemieckim, co historycznie było w jakiś sposób uzasadnione, ale zdecydowanie nadużywane. Pomijano za to Quo Vadis, oficjalnie, bo to bardzo trudna książka, nieoficjalnie wiadomo było, że ideowo dla komuny bardzo niewygodna. Podobnie było z Ogniem i mieczem, znakiem czego Trylogię sfilmowano od tyłu, a jej pierwszą część dopiero w roku 1999 czyli już w wolnej Polsce. Wnioskować jednak można, że komunistyczne władze dobrze zdawały sobie sprawę z wpływu lektury Sienkiewicza na ogół narodu, więc poddawano go zabiegom cenzorskim. Zmasakrowany Janko Muzykant był w porządku, ale lejący Chmielnickiego Wiśniowiecki już nie.

Ogólnie Sienkiewicza zbyt często ideologizowano pomijając jego talent pisarski. Widziałem taki satyryczny rysunek, na którym siedzieli obok siebie Żeromski i Sienkiewicz. Nad pierwszym wisiała tabliczka Sumienie Narodu, nad drugim Pisarz. Dla mnie pisarstwo Sienkiewicz broni się do dziś, ale podobno jest przestarzałe. Nie wiem właściwie, na czym przestarzałość Sienkiewicza polega. Może rzeczywiście język Krzyżaków obowiązkowych jako lektura w szóstej klasie szkoły podstawowej jest nie do końca komunikatywny. Sienkiewicz świadomie użył w powieści gwary góralskiej, chociaż bez przesady, bo w jego czasach uważano, że ta gwara jest najbliższa staropolszczyźnie. Jednak trudność tego języka jest żadna w porównaniu choćby z zapomnianymi już obecnie powieściami Antoniego Gołubiewa czy Teodora Parnickiego. Co więcej, Sienkiewicza nadal czyta się łatwiej niż Żeromskiego, Reymonta czy Prusa, których się jakoś nikt nie czepia. Może problem przede wszystkim w objętości powieści? Wychowałem się w czasach z bardzo ograniczoną rolą telewizji, głównie na czytaniu książek i słuchaniu radia. Z biblioteki wypożyczałem w pierwszej kolejności książki grube, bo starczały na dłużej, a czytałem sprawnie i szybko. Jednak ta grubość odstręczała już wówczas moich rówieśników. Jedni lubią czytać, inni nie. W czasach nauczycielskich zauważyłem, że jeden mól książkowy przypada mniej więcej na stu uczniów. Kilkoro z nich coś tam czytywało, ale w rozsądnych proporcjach. W moim pokoleniu czytanie książek było nawykiem, w dobie telewizji kablowej, kanałów internetowych i powszechnej dostępności filmów czytanie to niemal historyczny przeżytek. Zmysły są leniwe i jeśli można im ulżyć, chętnie na to przystają. Kiedy jako nauczyciel dochodziłem do Krzyżaków, robiłem krótki test robiąc kartkówkę pod tytułem opisz pierwsze spotkanie Zbyszka z Jagienką. Niemal wszyscy pisali o tym jak to Jagienka łapała konie na lasso. W czasach ekranizacji Krzyżaków łatwiej było o konie niż o tura, więc Ford użył westernowego motywu, ale było jasne, że zdecydowana większość uczniów owszem, obejrzała film, jednak po książkę nawet nie sięgnęła. Wśród uczniów szkół średnich powszechne było opieranie wiedzy literackiej na brykach, streszczeniach i opracowaniach. Odnoszę więc wrażenie, że zarzucanie Sienkiewiczowi trudności językowej czy archaiczności wynika głównie z nieznajomości i nieprzeczytania jego książek.

A jednak coś w tym jest. Prekursorem powieści historycznej był Walter Scott, piszący jakieś sto lat przed Sienkiewiczem. Kiedy czytałem Rob Roya czy Ivanhoe w czasach swojego dzieciństwa też były to dla mnie trudne lektury. Być może Sienkiewicz starzeje się w podobny sposób. Podobnie zresztą jak Aleksander Dumas, który żyje obecnie głównie w niezliczonych ekranowych wariacjach przygód jego muszkieterów. Literatura ma swój ograniczony czas. Być może czas Sienkiewicza też nieuchronnie przemija? Z pewnością jednak nie kończy się czas powieści opartych na, że użyję sformułowania z gier komputerowych, sienkiewiczowskim silniku. Jeśli bowiem przyjrzymy się niezwykle popularnemu Władcy pierścieni Tolkiena, to znajdziemy tam konstrukcję niezwykle podobną choćby do Ogniem i mieczem. Drużyna bohaterów, która wśród licznych przygód wykonuje jakieś niezwykle ważne zadanie. Czy wędrówka Froda przez Mordor nie przypomina przekradania się Skrzetuskiego pod Zbarażem? Podobne analogie konstrukcyjne występują w wielu współczesnych powieściach z gatunku fantasy. Historia została zastąpiona w nich wykreowanymi światami pełnymi magii i innych dziwów. Widać ta fantastyka przemawia mocniej do współczesnego odbiorcy. Piszę odbiorcy, bo trudno już użyć słowa czytelnik. Władcę pierścieni przeczytałem pewnego lata na grubo przed powstaniem filmów, ale już inaczej było z Grą o tron, kiedy to po książkę sięgnąłem pod wpływem serialu, a i po lekturze dołożyłem jeszcze jedno współczesne medium – odsłuchałem sobie całość jeszcze raz z audiobooka. W tych przypadkach jednak odżywały we mnie emocje pamiętane z lektury Trylogii. Schemat nadal nośny, choć bohaterowie poprzebierani. Kolejnym krokiem jest być może Wiedźmin Sapkowskiego najbardziej znany jako gra komputerowa.

Kiedy zastanawiałem się nad niechęcią współczesnej młodzieży do Sienkiewicza, zadałem sobie pytanie, czy gdyby nasza rzeczywistość wymagała kolejnego zejścia do konspiracji, mielibyśmy znowu wielu Kmiciców, Skrzetuskich czy Wołodyjowskich? Nie sądzę, bohaterowie Sienkiewicza nie są już powszechnymi mieszkańcami wyobraźni. Pytanie, czy ktoś ich zastąpił? Czy teraz mielibyśmy pseudonimy w rodzaju Batman, Kapitan Ameryka, Hulk czy jakieś tam jeszcze postacie z korzeniami w amerykańskich komiksach? Polska współczesna literatura raczej takich nadających się na podziemne ksywki bohaterów nie dostarcza. Ogólnie to rzeczywiście interesujące, dlaczego współczesna historia Polski tak bardzo skomplikowana, znajduje tak słabe odbicie w literaturze. W powojennym siedemdziesięciopięcioleciu nie powstało żadne dzieło o podobnym społecznym odbiorze co Pan Tadeusz czy powieści Sienkiewicza właśnie. Mogliby pretendować do tego Kolumbowie ze swoim epilogiem w Trzech w linii prostej Bratnego, ale z całym szacunkiem, zwłaszcza dla Kolumbów, to nie ta literacka waga. Z niechęci do autora nie pasuje mi tu też Sława i chwała, nie mają takiego społecznego zasięgu, choć szkoda, utwory Gombrowicza czy Mrożka, podobnie Różewicza czy Konwickiego, co więcej, nawet nobliści Miłosz i Szymborska nie są osadzeni w narodowej świadomości. Krzywdzące to może przede wszystkim dla Miłosza, który twórczością swojego długiego życia objął niemal cały dwudziesty wiek. Nie zakorzeniła się też jeszcze w naszej świadomości Olga Tokarczuk, choć tu pewne jaskółki dostrzec można, zwłaszcza jeśli chodzi o Prawiek, a i o to, że przed Tokarczuk wiele jeszcze do napisania.

Sienkiewicz zagospodarował narodową świadomość w sposób bardzo nowoczesny. Niemal serialowy, powiedzieć można. Jego powieści w miarę powstawania ukazywały się bowiem w odcinkach w Tygodniku Ilustrowanym i taką właśnie rolę serialową pełniły. Istotny był tu też udział czytelników, którym po uśmierceniu Danuśki w Krzyżakach Sienkiewicz musiał obiecać, że nikogo już z głównych bohaterów nie uśmierci. W jakimś sensie więc naród pisał razem z Sienkiewiczem i powieści przyswajał niemal na pniu. Pytanie, czy jednak mamy już odstawić Sienkiewicza całkiem do historii, czy jednak zachować w lekturach szkolnych i traktować jako pisarza wiecznie żywego? Wydaje mi się, że dopóki Sienkiewicz będzie wzbudzał kontrowersje nadal będzie żywy. Lektury szkolne to temat na osobne rozważania. Szkolny przymus to niemal grób dla utworu. W przypadku Sienkiewicza w lekturach zastąpiłbym jednak Krzyżaków przez Quo Vadis, powieść w końcu nagrodzoną Noblem. Trylogię podawałbym w jakiejś relacji z Tolkienem, Martinem i Sapkowskim, bardziej się przy tym skupiając na teorii literatury niż jej historii. Nie można jednak bez Sienkiewicza kontynuować linii tożsamości narodowej, a siłą lektur jest m.in. to, że na temat jakiejś lekturowej pozycji wnuczek może porozmawiać z dziadkiem, który też przerabiał to w szkole. Marzy więc mi się kłótnia dziadków z wnukami o Sienkiewicza.

Ogólnie marzą mi się kulturowe dyskusje, których jak na lekarstwo. Widziałem młodzież, która po wyjściu z kina nie umie zamienić choćby kilku zdań na temat obejrzanego filmu. Dyskusji nie ma nawet na facebookowych portalach literackich. Współczesny Homer byłby chyba nie tylko ślepy, ale i niemy. Zabawne więc, że najliczniejszym forum dyskusyjnym pozostają obecnie lekcje polskiego. Przynajmniej w niektórych przypadkach.

Kulturalnie o przeklinaniu
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
27 lut 2021
6 minut(y) czytania

Zaktualizowano: 21 mar 2021

W ramach szukania wszystkiego na wszystkich znaleziono nagrania polityka przymierzanego do fotela premiera, kiedy to w czasach swojego wójtowania posługiwał się językiem nieparlamentarnym, dokładniej mówiąc wulgarnym, prymitywnym czy nawet chamskim. Można się zastanawiać, czy taśmy znalazła opozycja czy też zwolennicy obecnego premiera, który się w swoim premierostwie poczuł zagrożony, ale nie o tym chcę napisać. Zastanowiło mnie głównie to, czy ktoś w naszym społeczeństwie poczuł zgorszenie wobec tej wulgarności, ale też to, dlaczego używa się takiego języka, chociaż trudno się doszukać realnej potrzeby.

Wulgaryzmy są obecne w każdym języku. Tworzą się zwykle w obszarach uznawanych obyczajowo za wstydliwe czy intymne, ale sięgają także sprofanowanego sacrum, jak choćby góralski krucafuks sakramencki, czy zjawisk budzących strach, klasyczna cholera. Badania na gruncie słowotwórczym czy etymologicznym mogą być w przypadku wulgaryzmów niezwykle fascynujące, ale bardziej interesuje mnie w tej chwili to, co wynika z ich ekspresywnej funkcji w języku.

Wulgaryzmy są przede wszystkim nośnikami emocji. Wyraża się przez nie złość, gniew, agresja, ale także podziw, wzruszenie czy nawet miłość. Wszędzie tam, gdzie pojawia się nadmiar emocji i brakuje słów, sięgamy po wulgaryzmy. Przekleństwa poprawiają krążenie krwi i powodują zwiększony poziom adrenaliny, przydają się więc jako wspomaganie w sytuacjach wymagających zwiększonego wysiłku działając jak dopalacz. Mogą też działać jak wentyl, przez który uchodzi nadmiar nagromadzonej energii. Pomaga w tym fonetyka tych wyrazów zawierających w sobie np. głoskę „r”, polska kurwa, hiszpańskie caramba, włoskie porco, francuskie merde itp. Artykulacja głoski „r” wymaga większej energii niż innych głosek, dodatkowo „r” może wibrować i wzmacniać tym samym swoją siłę wyrazu, np. kurrrwa. Najczęstszy angielski wulgaryzm, rozpowszechniony głównie przez amerykańskie filmy, czyli fuck ma z kolei ekspresję opartą na szybkim wyrzuceniu powietrza trochę na kształt kociego prychnięcia. Jako słowo jednosylabowe daje się łatwo powtarzać, stąd jeśli jedno fuck nie wystarcza, można dodawać kolejne: fuck, fuck, fuck itd. Trochę inaczej jest w języku rosyjskim, w którym głoskę „r” zastępuje głoska „b” np. w wyrazach blać czy job. Jako zwarto-wybuchowa „b” niesie spory ładunek energii, ale że nie aż taki jak „r” rosyjskie przekleństwa bywają zwykle rozbudowane, więc job twoju mać. Ważne, że ekspresja wyraża się tak przez znaczenie słowa jak i przez jego wymowę.

Przekleństwa mają więc w języku swoje określone funkcje i tym samym swoje miejsce. Używamy ich wszyscy, różnice są tylko w częstości i okolicznościach użycia. Przy bolesnym uderzeniu młotkiem w palec kurwa może przynieść chwilową ulgę, podobnie jak w przypadku innego mocnego wkurzenia na kogoś czy na coś. Pozytywną rolą jest tu werbalizowanie agresji, bo lepiej przekląć niż dać komuś w mordę. Zrozumiałe są też długie łańcuchy wulgaryzmów, którymi reagujemy na wolno otwierające się strony internetowe czy kolejny błąd przy wpisywaniu hasła. Przekleństwo może też usprawnić nasze funkcje manualne, jak przy nawlekaniu igły czy innej podobnie wymagającej precyzji czynności. Nie są więc w swojej istocie czymś złym. Stanowią coś w rodzaju stymulacji i przyprawy, dodając językowi nieco pieprzu.

Problemem jest nadużywalność. Przypomina mi się tekst, który wygłosił kiedyś pewien kierowca poszukujący dyspozytora w bazie – kurwa, gdzie jest ten kurwa, jebany kurwa Wiśniewski? Trzy kurwy na jedno zdanie to jednak trochę zbyt wiele, ale kierowca był chyba rzeczywiście poirytowany. Kurwa podobnie jak amerykańskie fuck uzyskuje często coś na kształt statusu znaku przestankowego. Może dobrą radą jest zalecanie osobom mającym trudności z interpunkcją wstawianie przecinka tam, gdzie mają ochotę powiedzieć kurwa? Trzeba by to dokładnie zbadać.

Nadużywanie to jedno, ale znacznie gorsze jest używanie przekleństw i wulgaryzmów zupełnie bez powodu. Zdarza mi się, kiedy rano idę na przystanek tramwajowy, na długości jakichś trzystu metrów słyszeć kilka razy wypowiadaną przez różne osoby kurwę. Można to potraktować jako wspomnianą wyżej interpunkcyjność, ale jest to raczej językowy nawyk, podobny do takich powtarzalności jak: w zasadzie, prawda, panie itp. Wydaje się, że jest to kurwa środowiskowa, obecna w języku środowiska, z którego używający tego słowa pochodzi. Nie bez przyczyny nazywano kiedyś wulgaryzmy furmańską łaciną, wskazując na cechę charakterystyczną dość prymitywnej społeczności. Mawia się też choćby – kląć jak szewc – co u osoby posługującej się młotkiem jest wytłumaczalne, ale też wskazuje na język warstw nazywanych kiedyś niższymi. Niewykształcony prosty lud miał z natury rzeczy ograniczony zasób słów i wspomagał się wulgaryzmami jako dodatkiem emocjonalnym czy wskazującym na sprawy transcendentne, znaczy nieobejmowalne prostym umysłem. W takich nieelitarnych środowiskach tak się po prostu mówiło, tak zresztą jak popełniało wiele błędów językowych. Prosta mowa była wulgarna i niepoprawna. Dziś też po charakterze błędów językowych i przekleństw można rozpoznać pochodzenie rozmówcy.

Klną na potęgę jednak nie tylko prostacy. Uważa się i chyba nie bez powodów, że używającymi na potęgę brzydkich wyrazów są lekarze. Można to chyba tłumaczyć oswojeniem tej grupy zawodowej z cielesnością i jej wszelkimi przejawami oraz napięciem towarzyszącym ich pracy. Przeklinanie jest tu wyrazem pewnej koniecznej znieczulicy powstrzymującej drżenie rąk podczas operacji i obcowaniem ze sprawami ostatecznymi życia i śmierci. Taki obsceniczny język przypisywano też posiadającym ponoć tajemnice świata tego Templariuszom. Z presją nadświadomości trzeba sobie jakoś radzić. Niemniej choć kurwa jest wszechobecna na boiskach piłkarskich, znacznie jej mniej w szermierce czy szachach. Ludyczność jest niecenzuralna, co przejawia się w przyśpiewkach ludowych, a mniej jej w kulturze tzw. wyższej.

Sztuka ma jednak z wulgaryzmami pewien problem. Stara się ich nie naużywać, ale chcąc zachować wierność rzeczywistości, unikać nie może. W dawnej literaturze określano wtrącanie wulgaryzmów językiem rubasznym i wywołującym wesołość. Śmiech podobnie jak przekleństwa rozładowuje napięcia, więc wszystko tu jest na miejscu. Wulgaryzmy pojawiały się więc przede wszystkim w komediach czyli sztuce niższej niż tragedia. U Szekspira dosadność można jednak znaleźć wszędzie, w końcu nie pisał dla dworu tylko dla pospólstwa. Rozdwojenie można znaleźć u naszego Fredry piszącego komedie językiem poprawnym i używającemu sobie w niecenzuralnych wierszykach, od których i dzisiaj uszy więdną. Wulgaryzmy jednak z trudem znajdowały sobie drogę do utworów literackich. Chłopi u Reymonta nie klną tak, jak zapewne czynili to w rzeczywistości, nawet u naturalistycznego Zoli używa się raczej języka literackiego a nie ulicznego. We współczesnej literaturze nastąpiło złamanie tabu, choć jeszcze robotnicy w opowiadaniach Hłaski klęli na poziomie cholery czy choroby. Pojawienie się w literaturze języka powszechnie używanego wywołało nawet pewien szok kulturowy.

Język polityki nazywany dyplomatycznym chyba zawsze różnił się od języka polityków, zwłaszcza tych żyjących z wysokim poziomem adrenaliny, w poczuciu zagrożenia i nieustannej walce o przetrwanie. Tu trochę refleksji z psychologii rozwojowej. Przeklinania zabrania się dzieciom, ucząc je, że nie należy używać brzydkich wyrazów. W naturalny sposób dziecko próbując stać się dorosłym zaczyna ten zakaz omijać. Przeklinam, więc jestem dorosły, podobnie pijąc alkohol czy paląc papierosy takoż rozpoczynając życie seksualne. Oczywiście wszystko to bywa przedwczesne, ale jest wpisane w prawidłowość rozwojową. Przeklinam, więc jestem dorosły, silny jak tata, a także i mama, choć tutaj wzorzec kobiecości rozwija się w bardziej skomplikowany sposób. Każdy prawidłowo rozwijający się nastolatek przechodzi przez okres nadmiernego przeklinania, które znika z czasem jak trądzik, chociaż nie u wszystkich. To właśnie dotyka polityków czy ogólnie mówiąc ludzi władzy. Im bardziej przeklinam, tym jestem silniejszy, mocniejszy, bardziej wszechwładny, tym więcej mi wolno. Przeklinanie staje się językiem samców alfa i w jakimś stopniu działa, budzi respekt i szacunek, powoduje podporządkowanie. Jest takie przysłowie – co wolno wojewodzie, to nie tobie smrodzie. Wojewoda klnie, smród się płaszczy. Ale nie tylko płaszczy. Kiedy bowiem ktoś na stanowisku używa języka pospólstwa, to mówi się o nim swój chłop, jak z nami wypije, znaczy nami nie gardzi. To dość przerażający stereotyp obyczajowy, ale dzieje głupoty to inny temat.

Wtrącę tutaj dla jasności wątek feministyczny. Jeszcze do niedawna było normą nieprzeklinanie przy kobietach. Uważane to było za oznakę chamstwa i złego wychowania. Niewiasta zaś słysząc przekleństwo winna się zapłonić a nawet zemdleć. Przeklinający przy kobietach był gburem i nie cieszył się szacunkiem. Emancypacja zaczęła jednak równać kobiety z mężczyznami pod każdym względem. Kobiety trafiały do do niedawna męskich zawodów i tylko nieznacznie łagodziły obyczaje. Jako nieświadomy nastolatek doznałem kiedyś szoku, kiedy przeczekiwałem niewygodną lekcję ukryty w szkolnej szatni, a w sąsiednim pomieszczeniu zebrała się grupka dziewcząt ze starszej klasy. Słuchałem niechcący, ale po podsłuchaniu rozmowy starszych koleżanek moje widzenie kobiet zmieniło się na zawsze. Przeklinając kobiety chcą dowieść swojej siły i równości z mężczyznami, chcą sobie nawzajem zaimponować niezależnością i wyzwoleniem, zyskać opinię twardzielek. Czasami przejmują też język swoich chłopaków, być może z zafascynowania. Świat może nie staje się w ten sposób piękniejszy, ale może mniej pruderyjny.

Wracając do polityki. W nagranych wypowiedziach kandydata na premiera przejawiło się wszystko to, co napisałem powyżej, od psychologii rozwojowej po współczesną normę obyczajową. Znakiem tego nikt się tutaj nie zgorszy, ani nie przejmie, zwłaszcza, że i innych polityków na podobnym języku przyłapano. Działa też mit języka marszałka Piłsudskiego, który jako żołnierz nie przebierał w słowach. Polityczno-gospodarczy macho, współczesny człowiek sukcesu, swój chłop, same plusy. Wrażliwość na słowo osłabła też już bardzo. To, że ktoś wysławia się jak prymitywny cham, nie ma większego znaczenia. Liczy się, że ma pozycję, pieniądze, władzę i instynkt współczesnego rekina gospodarczego.

Prawica
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
30 sty 2021
7 minut(y) czytania

O ile zdefiniowanie współczesnej lewicy jest trudne, to zdefiniowanie prawicy wydaje się niemożliwe. Nie dość, że mamy do czynienia z wielością historycznie zakorzenionych partii i źródłowych filozofii, to dodatkowo przemieszało się to wszystko włączając dyktowane pragmatyką nowości i prawic jest tyle, ile mają posągi hinduskiej bogini Kali.

U nas zjednoczona prawica jest zjednoczona tylko tyle o ile, a jeszcze są ugrupowania na prawo od niej, roszczące sobie prawo do bycia jedyną prawicą. Skłócenie zresztą dla prawicowych ugrupowań dość typowe.

Określenie prawica pochodzi z czasów rewolucji francuskiej, ale podstawy tej orientacji istniały oczywiście wcześniej. Najogólniej prawicowe poglądy można sprowadzić do zachowawczości nazywanej często konserwatyzmem. W założeniu porządek świata został ustalony raz na zawsze w zaraniu dziejów i wszelkie zmiany nazywane postępem tylko go degenerują. Obrazowo to płaska ziemia tkwiąca w centrum firmamentu niebieskiego z człowiekiem jako istotą szczególnie wyróżnioną. Oczywiście zwolennicy płaskoziemskości stanowią aktualnie jakiś niewielki promil całej populacji prawicowej, ale nawet najbardziej liberalne prawicowe poglądy biorą się z dogmatu owej uświęconej niezmienności. Ewolucje i rewolucje są prawicy obce i wrogie, burzą porządek świata tego, znaczy tego prawicowego. Znakiem tego prawica pozostaje ślepa i głucha na wszelkie odkrycia i wynalazki ludzkości, choć z nich korzysta.

Ta zachowawczość wiąże się z wiarą w hierarchię. Najlepiej to widać w konstrukcji kościoła katolickiego, którego głową jest Chrystus sprawujący rządy poprzez swoich ziemskich namiestników. Na dole piramidy jest lud boży, a grzeszników czyli postępujących niezgodnie z przyjętymi regułami się autuje. Właściwie wszystkiego, co nie pasuje do prawicowego porządku nie ma, albo być nie powinno, stąd nie próbuje się takich niepasujących elementów asymilować, a odrzuca się je z zasady. Zmienności świata tego są wrogie, ale mają słabość przemijania, więc w efekcie i tak same znikną i chociaż nie ma powrotu do ideału Edenu, to królestwo boże, kiedy nadejdzie, będzie miało strukturę zastygłej piramidy.

Prawica wierzy w niezmienne wartości i w wyższość prawa naturalnego nad stanowionym. Problem pojawia się już tutaj, bo nie do końca daje się te wartości sprecyzować, a prawo naturalne można w skrajności sprowadzić do łańcucha pokarmowego, co jednak kłoci się z zasadami moralności. Taki prawicowych idealizm zawsze ma w sobie coś anachronicznego i przede wszystkim deklaratywnego, bo życie i tak toczy się własnym torem. Wartości takie jak wiara, rodzina, naród są w różnych kulturach różnie rozumiane. Najbliższy ideału byłby tu radykalizm islamski, który jednak prawicowa kultura europejska zawsze spostrzegała jako zagrożenie. Prawicowość starego świata jednak innych kultur nie uznaje i uważa nadal Rzym za centrum wszechrzeczy, przy czym Rzym należy rozumieć nie tylko jako Watykan, ale Europę zachodnią i środkową. Tu zresztą też jest problem, bo powstaje spór o wartości narodowe, znaczy wartości poszczególnych narodów.

Naród w widzeniu prawicy jest pojęciem raczej idealnym niż realnym. Jest nadrzędny wobec jednostek, aczkolwiek zwykle wynosi jakąś jednostkę ponad inne, zgodnie z hierarchicznym porządkiem. Kiedyś był to monarcha, ale odkąd monarchie upadły względnie pozostały tylko reliktem symbolizującym tradycję, panuje niejakie zamieszanie. Prawicowe skrajności zmierzają więc do dyktatur, prawica mniej radykalna zadowala się porządkiem ustalanym demokratycznie, choć często demokracja traktowana jest instrumentalnie i miejsca w hierarchii rozdziela się na bazie posiadanych wpływów. Z natury rzeczy demokracja nie jest przez prawicę uznawana za wartość, dopuszcza bowiem równouprawnienie sił nieprawicowych w walce o władzę. Kompromisowo jednak prawica na demokrację się godzi (współczesna lewica takoż), bo niespecjalnie ma inne wyjście. Wydaje się, że istotny wpływ na tę kompromisowość mają Stany Zjednoczone, które zbudowały swój system w opozycji do porządku starego świata, od którego się uwolniły i a posiadana aktualnie siła pozwala USA dominować także w sferze światopoglądowej.

Siła jest wartością, która w światopoglądzie prawicowym odgrywa istotną, o ile nie najważniejszą rolę. Silny naród, silne państwo, silna rodzina itp. W swojej wulgarnej wersji siła sprowadza się do złożonych z osiłków bojówek, w wersjach bardziej wysublimowanych do mocy wynikającej z posiadania i wpływów jakie to posiadanie daje. Dawne pozycje arystokracji zajęły banki, koncerny przemysłowe, administracja państwowa czy raczej biurokracja oraz w mniejszej skali wojsko i policja. Nie bez znaczenia jest też prawicowy sojusz z kościołem władającym duszami ludu. Posiadanie władzy jest najwyższą prawicową wartością, na zasadzie, że władza prawicy naturalnie się należy z racji dbałości o wszelkie inne wartości i ich gwarantowania. Władza prawicy wpisana jest w porządek prawicowego świata. Bierze się to z przekonania o przejęcie spadku po arystokracji, której wyższość usankcjonowana była prawem boskim.

Ciekawe jest podejście prawicy do nauki. Wiedza traktowana jest raczej nieufnie, bo może prowadzić do wątpliwości. Prawica uznaje jednak akademickość z jej hierarchią, wydaje się jednak, że bardziej chodzi tu o tytularność niż o realne osiągnięcia naukowe. Prawica hołubi więc doktorów i profesorów kwestionując jednak ich naukowy dorobek, w przeciwieństwie do lewicy, która naukowców stara się zniewolić po to, by korzystać z owoców ich pracy. W żadnej jednak z tych orientacji naukowiec nie ma jakiejś wybitnej pozycji, podobnie zresztą jak cała inteligencja zbyt inteligentna na to, żeby się jakiejkolwiek ideologii bez reszty podporządkować.

Znacznie bardziej od nauki ceniona jest na prawicy wiara. Wiara jest wartością fundamentalną i z niej wszystko inne wynika. Wiara ta jest jednak dość specyficzna. Dogmatem jest tu stworzony przez Boga świat wraz z jego odwiecznym i niezmiennym porządkiem. Jako że prawica wpisuje się w ten usankcjonowany boskością świat, to wiara jest w istocie wiarą w prawicę, pociągając za sobą lojalizm, posłuszeństwo, podporządkowanie i brak skłonności do buntu. Taka wiara jest raczej hasłowa i często ogranicza się tylko do demonstrowania samej siebie, podobnie jak patriotyzm, który przejawia się w sloganach, marszach aktywistów czy wiecach. Można tu by nawet mówić o fasadowości prawicy. Ta fasadowość jest jednak bardzo ważna. Nie tylko daje poczucie siły i pozwala na propagandowe manipulacje, ale jest wartością sama w sobie, buduje wizerunek.

Wrócę jeszcze do narodu jako wartości, bo mimo swojej pozornej jednoznaczności jest to pojęcie nie do końca spójne, a i konfliktowe. Przede wszystkim narodów jest wiele, przypisany jest do nich instynkt terytorialny, więc pojawia się problem granic. Jeszcze do niedawna granice były główną przyczyną wojen. Narody są większe i mniejsze, silniejsze i słabsze. Te silniejsze próbują sobie podporządkować te słabsze, słabsze kombinują jak osłabić te silniejsze, a są jeszcze narody wybrane, a praktycznie wszystkie się za takowe uważają. Próbował ten problem rozwiązać komunistyczny internacjonalizm, jednak bez powodzenia, bo poczucie przynależności narodowej jest jednak bardzo silne, wcześniej też bywały jakieś próby zjednoczeń, unii i sojuszy. Już samo pojęcie narodu jest nie do końca określone. Wzorcowy naród powinien mieć wspólny język, wspólne terytorium, wspólne historię i tradycje, jedną władzę i najlepiej jedną religię. W praktyce bywa to bardzo różnie. Po niemiecku, angielsku, hiszpańsku mówi wiele narodów, a są i narody wielojęzykowe. Granice terytoriów w historii zmieniały się wielokrotnie, bywały narody podzielone, którymi rządzili różni władcy, różne bywają też historie różnych części tego czy tamtego narodu.

Bardzo wyraźnie widać to choćby w historii rodzimej. Polska piastowska była w istocie dziedzictwem dynastycznym z wielkimi zresztą perturbacjami. Mazowsze, Śląsk, Pomorze pozostawały poza tym dziedzictwem, choć też Piastowie nimi rządzili. Rzeczpospolita Jagiellonów już w nazwie miała dwa narody, a trzeba by dołożyć jeszcze Ruś, okresowo Czechy, Węgry, Mołdawię itp. W XIX wieku Rzeczpospolitej w ogólne nie było, naród różnie się na swoją narodowość zapatrywał, historie poszczególnych zaborów różniły się. II Rzeczpospolita z jednej strony narodowo okrzepła, ale miała też liczne mniejszości. Dopiero Polska po II wojnie światowej uzyskała spójność narodową i terytorialną, ironizując, w efekcie stalinowskiej wizji narodowej jedności zaprowadzonej deportacjami, czystkami i arbitralnie ustalanymi granicami. Przez 75 lat przyzwyczailiśmy się do obecnego status quo, ale wcześniej tak pięknie jednolicie narodowo nie bywało.

Prawicowa narodowość zasadza się na odwołaniu do rycersko-szlacheckiej tradycji osadzonej głównie w granicach Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza. Dochodzą do tego resentymenty czasów Polski od morza do morza Kazimierza Jagiellończyka i tęsknota za Kresami łącznie z przywiązaniem do dawnych piastowskich ziem odzyskanych. Litwa też według niektórych to Polska właśnie. Trudno czasem nawet powiedzieć, kto jest Polakiem, a kto nie. Ślązacy oczywiście są Polakami, ale też śląskimi separatystami, pochodzenie żydowskie nadal jest traktowane nieufnie, a jest jeszcze cała rzesza narodowych degeneratów przyznających się do kosmopolityzmu i emigrantów historycznych i współczesnych. Prawicy nie wystarcza deklaracja o czuciu się Polakiem, wymagany jest jeszcze rodowód i aktualna postawa, znakiem czego prawdziwych Polaków jest być może kilku w całym kraju. Ten tęskniący do Wielkiej Polski nacjonalizm niezmiennie mnie śmieszy, aczkolwiek pamięć o tym, do czego nacjonalizmy w historii doprowadziły humor mi psuje. Na szczęście, jak się zdaje, prawicowe pojęcie narodowości należy już do historii, choć takie kraje jak Hiszpania czy Belgia zmagają się z nim do dziś. W sumie do końca też nie bardzo wiem, co mają na myśli krzyczący 11 Listopada śmierć wrogom Ojczyzny i na czym zasadza się ich rozumienie narodu i polskości.

Obok silnego narodu jest jeszcze silne państwo. Co do prawicowego pojęcia państwa to takiej zupełnej zgody nie ma. Może być oczywiście państwo narodowe, ale prawicowe państwo nie powinno się zbytnio wtrącać w życie obywateli. Okazuje się jednak, że prawicowe państwo chce ingerować we wszelkie przejawy życia, choć gorąco temu zaprzecza. Dodatkowo pojawiło się też coś w rodzaju narodowego populizmu, gdzie silne zebranymi podatkami państwo prowadzi ich rozdawnictwo, co wkurza nawet tych prawicowców, którzy podatki płacą. Nadmierny państwowy centralizm zawsze źle się kończy, bo jest jak wlewanie stu litrów wody do dziesięciolitrowego wiadra. Większość się w ten czy inny sposób rozlewa. Nie wydaje się, żeby prawicowy populizm był rozwiązaniem na długie lata. Można mieć nadzieję, że jak się skończy, wróci normalność, ale możliwych jest też wiele innych wariantów.

Zostały jeszcze wartości rodzinne. Nie ma wątpliwości, że rodzina ma wiele swoich zalet, choć i wady też by się znalazły. Prawicowy model rodziny trudny jest jednak obecnie do realizacji. Czasy patriarchalne, w których mężczyzna zarabiał na utrzymanie całości, a kobieta zajmowała się domem i dziećmi bezpowrotnie przeminęły. Kobiet nie da się już sprowadzić tylko do roli gospodyń domowych, a ekonomia też nie daje szansy na utrzymanie przeciętnej rodziny z jednej pensji. Siłą rzeczy obecna przeciętna rodzina jest przede wszystkim zapracowana, walcząca o przyzwoity status ekonomiczny, nie do końca zintegrowana i podatna na osłabienie czy nawet rozpad. Prawica nic tu nie poradzi, a jakiejś elastycznej recepty na przekształcanie się rodziny nie przedstawia. Kolejna więc wartość, która pozostaje w sferze haseł i pobożnych życzeń.

Jak wygląda więc portret współczesnego polskiego prawicowca? Jest to ktoś, kto deklaruje swój katolicyzm i regularnie chodzi do kościoła. Stara się utrzymać jedność rodziny, mimo problemów, które temu nie sprzyjają i często biorą górę nad dobrymi nawet chęciami. Ktoś taki posiada niezbyt dużą wiedzę na temat historii Polski, zwykle dość ograniczony idiolekt czyli zasób słów języka ojczystego, słabą znajomość gramatyki i ortografii, o literaturze tylko wspominając. Patriotyzm kogoś takiego sprowadza się do sporadycznego maszerowania, wykrzykiwania haseł i odpalania rac. Wszystko to jednak w przekonaniu, że Polska jest wielka i najważniejsza, a całe zło sprowadzili na nią Ruscy, Niemcy, Żydzi i komuchy. Uważa też, że największym wrogiem ojczyzny jest obecnie lewactwo, dodatkowo wspierane przez opresyjną Unię Europejską. Sny o potędze rekompensują komuś takiemu nieciekawą rzeczywistość, więc w głębi serca czuje się husarzem i ułanem. Karmi się też nadzieją, że przywiązana do wartości chrześcijańskich Polska ocali Europę przed zepsuciem, co jest współczesną formą niespecjalnie uzasadnionego mesjanizmu.

Podsumowując, nie widzę na prawicy jakichś konstruktywnych, dających gwarancję trwałości planów stworzenia szczęśliwego i sprawiedliwego kraju. Takiej mocy nie ma jednak także lewica, działająca chaotycznie i bez wizji przyszłości. Tym samym relacje prawicy z lewicą kojarzą mi się z nieskomplikowaną grą karcianą nazywającą się ubikacja. Polega ona na wyciąganiu kart spod dwóch postawionych na sztorc i wspierających się o siebie. W efekcie ubikacja musi się zawalić i na tym koniec, znaczy można grać od nowa.

W sprawie lewaka
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
23 sty 2021
11 minut(y) czytania

Krytykuję ostatnio głównie obóz rządzący, bo rządzi i ma największych wpływ na to, co się w kraju dzieje i to wpływ nie najlepszy. Wydaje mi się to zrozumiałe, gdyby się rządy zmieniły też pewnie rządzących miałbym na celowniku. W odpowiedzi dostaje mi się nie tylko od sympatyków Zjednoczonej Prawicy, ale również od tych, co jeszcze bardziej na prawo od rządzących. Zajmę się nimi w następnej kolejności, a dziś chciałem się zastanowić nad używanym często w naszych sporach określeniem lewak, bo jest tak ogólne jak wytrych otwierający wszystkie drzwi.

Zacznę jednak od pojęcia szerszego, znaczy lewicy. Określenie pojawiło się gdzieś tam w trakcie rewolucji francuskiej, potem poszerzało swoje znaczenie, a jak sięgnąć w wieki wcześniejsze, to też by lewicę można było znaleźć. Lewica istniała bowiem zapewne już we wspólnocie plemiennej, kiedy młodzi radykałowie buntowali się przeciwko wodzowi posiadającemu prawo do większości kobiet w plemieniu i postulowali, żeby było po równo, względnie, żeby wszystkie kobiety były wspólne. Ruchy feministyczne sprowadzały się wówczas, jak się zdaje, do amazonek czyli plemion z utrwalonym matriarchatem. Lewicowi byli też rzymscy republikanie w opozycji do zwolenników cesarstwa, lewicowe chrześcijaństwo, dopóki nie stało się religią państwową. Dobrze to widać nawet na rodzimym przykładzie, kiedy to lewicując Mieszko przyjął chrzest w opozycji do prawicowych pogan, ale pogańska prawica przeszła na pozycje lewicowe, by walczyć z Kazimierzem Odnowicielem pod sztandarami mazowieckiego Masława. Wynikałoby z tego, że lewica i prawica zamieniają się miejscami w zależności od tego, kto sprawuje rządy.

Najogólniej mówiąc lewica postuluje równość w odróżnieniu od prawicowej hierarchiczności, więc obecnie, poza kilkoma krajami rządzonymi przez dyktatorów, jest nurtem dominującym w świecie, przy czym takie kraje jak Chiny czy Korea Północna uważa się za lewicowe, mimo prawicowej formy sprawowania władzy. Ta lewicowa równość taka bardzo równa jednak nie jest, co przewidział Lenin przestrzegając towarzyszy o możliwości utworzenia się elity władzy, którą zresztą sam wyprodukował. Na lewicy są więc równi i równiejsi i różnice między lewicą a prawicą sprowadzają się do deklaratywnej ideologii i innego nazewnictwa. Jest jeszcze sprawa własności, usankcjonowanej jako świętość na prawicy i rozmytej we wspólnocie posiadania na lewicy. Tak tu trochę jak z prawami kościelnymi, które z jednej strony zakładają ubóstwo i brak własności indywidualnej, a z drugiej produkują mieszkającą w pałacach biskupią arystokrację, aczkolwiek pozbawioną z natury rzeczy prawa dziedziczenia.

Równość wydaje się być w istocie tylko hasłem i ogranicza się do sztandarów. Równość niekoniecznie jest jednak równoważna ze sprawiedliwością, co odzwierciedlało nawet motto socjalizmu – każdemu według zasług z komunistyczną perspektywą – każdemu według potrzeb. Sposób ustalania zasług był co najmniej wątpliwy, ale można było przyjąć, że większe zasługi miewają przedstawiciele lewicowych organizacji partyjnych, bo na oko tak się sprawy miały.

Idealistyczne hasła rewolucji francuskiej Marks sprowadził do prostej sprawy posiadania i powstało rozróżnienie socjalizm – kapitalizm. W kapitalizmie z grubsza było wiadomo, co kto ma i co jest czyje, w socjalizmie teoretycznie wszyscy mieli wszystko, w rezultacie nikt nie miał nic. Podstawową pomyłką Marksa było zlekceważenie psychologii i zaprzeczenie ludzkiej indywidualności. Gównie więc późniejsi marksiści musieli zmagać się z buntami jednostek, które chcieli wszelkimi sposobami sprowadzić do jednolitej wyrównanej masy. Zawsze znajdą się jacyś wyrastający ponad przeciętność, a równanie w dół sprowadza w końcu społeczność do poziomu gleby. Jednak tak jak rewolucja francuska była reakcją na trudne do zniesienia nierówności społeczne, tak Marks zwrócił uwagę na nierówności wczesnego kapitalizmu wieku XIX. Wygląda więc na to, że lewica pojawia się tam, gdzie prawica nie sięga, czyli żywi się nierozwiązanymi przez prawicę problemami. Lewicowe próby rozwiązania tego nierozwiązanego jak dotąd były jednak nieudane, a dodatkowo tworzyły problemy nowe. Większość współczesnych demokracji próbuje więc zachować jakąś równowagę między lewicą i prawicą, która pozwala na równoważenie się społecznego zadowolenia i niezadowolenia.

Lewicowe idee, podobnie zresztą prawicowe, same w sobie nie są niczym złym, dopóki nie zostają wcielone w życie. Dialektyka materialistyczna w opozycji do transcendencji religijnej może być interesującym sporem filozoficznym, ale jeżeli z jednej strony zaczyna się budowa socjalizmu zmierzającego do komunizmu, a z drugiej próba ustanowienia przedwczesnego królestwa bożego na ziemi, zaczynają się kłopoty. O ile z Marksem można się kłócić, o tyle z teorią praxis Lenina kłócić się już nie da, można tylko walczyć. Marks zakładał, że socjalizm jest przyszłością rozwiniętych państw kapitalistycznych, Lenin uznał, że rewolucję można przeprowadzić w państwie właściwie jeszcze feudalnym i kawał historii da się ominąć czy przeskoczyć. Nie byłoby to może jeszcze takie złe, gdyby nie to, że zrodzone z tej myśli państwo radzieckie oparło się w swojej postawie na imperializmie carskiej Rosji i w efekcie zaczęło zmierzać do rosyjskiej dominacji w Europie a i świecie. Dominacja rosyjska stała się więc zaprzeczeniem głoszonego internacjonalizmu i międzynarodówki. W starciu koncepcji świata z jednej strony budowanego na poczuciu narodowości, a z drugiej na integracji proletariuszy miast i wsi, ta druga koncepcja, mimo niezaprzeczalnej logiki, musiała przegrać. Zabarwiony rosyjskością internacjonalizm nie miał tej siły, co pojedyncze nacjonalizmy, bo sam był nacjonalizmem i to dodatkowo o zabarwieniu imperialnym. Nic dziwnego, że międzywojenna Europa mniej bała się niemieckiego czy włoskiego faszyzmu niż rosyjskiego komunizmu. Polska znalazła się na styku tych dwóch potężnych nurtów i marnie się to dla nas skończyło.

Przed pierwszą wojną światową nieistniejąca Polska stała na rozdrożu. Silne tendencje lewicowe objawiające się choćby w rozruchach z 1905 roku w znacznej mierze łączyły się z dążeniami niepodległościowymi, których nie chcieli zaakceptować internacjonaliści. Polska potrzeba niepodległości była tak silna, że ruchy oparte o jedność klasy robotniczej znalazły się na marginesie, a w wyniku wojny z 1920 roku lewicowość w znacznej mierze zaczęła być utożsamiana z bolszewizmem czyli w istocie z ekspansją sowiecką. Po dwudziestoleciu zmagania się ze spadkiem zaborów i ustalaniem politycznego światopoglądu, a następnie po koszmarze drugiej wojny, sowiecki imperializm w kocu do nas dotarł i wchłonął. Można powiedzieć, że polska lewicowość była dzieckiem gwałtu i jako ruski bękart nigdy się nie zakorzeniła. Lewica w polskim słowniku ma zabarwienie pejoratywne nie z powodów ideologicznych, a narodowych. PRL upadła wraz z rozkładem Związku Radzieckiego, bez oparcia w którym nie mogła się ostać.

Czterdzieści pięć lat PRL na najbliższe dziesięciolecia skompromitowało polską lewicę. Kompromitująca była przede wszystkim kolaboracja ze Związkiem Radzieckim z historycznego punktu widzenia niewybaczalna, choć właśnie historycznie na tę kolaborację Polska była skazana. PRL historycznie była jakąś kalką Królestwa Polskiego zjednoczonego z Rosją pod berłem carskim. Wszelkie bunty mogły doprowadzić co najwyżej do efektów podobnych do tych po powstaniach listopadowym i styczniowym, czyli całkowitej utraty niepodległości. W tle była pamięć o klęsce wrześniowej i całkowitym unicestwieniu II Rzeczypospolitej z jej ostatnim zrywem czyli Powstaniem Warszawskim. Po okropnościach niemieckiej okupacji stalinizm wydawał się do zniesienia, buntownicza inteligencja w swej większości poległa, część rodaków uznała PRL za swojego rodzaju szansę na społeczny awans i włączyła się w budowę socjalizmu. Przeważająca część społeczeństwa żyła apatycznie po prostu starając się przeżyć nie mieszając w politykę, na którą realnego wpływu raczej nie miała. Ideowych lewicowców było niewielu i to nie oni mieli w Polsce Ludowej wpływ na rzeczywistość. Dominującą rolę odgrywali ci, którzy bezideowo czasem cynicznie potrafili przystosować się do absurdalnego sposobu myślenia czy raczej kombinowania. Można to nawet zrozumieć, bo panowała ogólne przekonanie, że przez wieki nic się nie zmieni i trzeba jakoś w tej rzeczywistości żyć. Do PZPR nie zapisywano się z powodów ideowych, a z pobudek materialnych, bo bycie partyjnym dawało możliwość awansowania, lepszych zarobków, uzyskania mieszkania czy talonu na samochód. Niepokoje społeczne z lat sześćdziesiątych czy siedemdziesiątych miały podłoże głównie ekonomiczne, będąc reakcjami na kolejne podwyżki i pogarszanie się warunków życia. Nawet Solidarność roku 1980 zaczęła się od protestów socjalnych, a ideologia pojawiła się wtórnie. Można by nawet uznać Solidarność za ruch lewicowy. podobnie jak Masław był lewicowcem wobec Kazimierza Odnowiciela. Jeśli jednak chodzi o odradzające się dążenie do wolności podstawową rolę odegrał stan wojenny. Stan wojenny zlikwidował wszelkie pozory wolności peerelowskiej, pokazując, prawdziwą twarz rządzących czyli siłę w oparciu o sowieckie wsparcie. Pokazał też sztuczność PRL jako struktury państwowej i jednocześnie obniżył, wbrew założeniom, poziom strachu przed represjami. Upadek PRL był w dużej mierze groteskowy ze słynnym zdaniem – sztandar wyprowadzić. W roku 1990 określenie lewica było równoznaczne ze słowem komuchy i wydawało się, że jakiekolwiek lewicowe koncepcje nie mają w naszym kraju żadnych perspektyw.

Po wolnościowych uniesieniach znaleźliśmy się jednak w twardej rzeczywistości z galopującą inflacją, rosnącym bezrobociem, powiększającymi się różnicami ekonomicznymi w społeczeństwie. Duża część rodaków z trudem odnajdywała się w nowej rzeczywistości i w końcu pojawiło się hasło – komuno wróć, co było ironią, ale też efektem narastającej frustracji. Zabawne, że w tej sytuacji najlepiej poradzili sobie dawni działacze PZPR czy ogólniej mówiąc – nomenklatury. Uwłaszczenie owej nomenklatury polegające na tym, że część bonzów partyjnych przejęła niemal za bezcen majątek narodowy było dość obrzydliwe, ale skuteczne. Pragmatyczne podejście do ideałów pozwoliło na powrót przefarbowanych na socjaldemokrację kolesi z PZPR, a w dodatku kolesie z dawnej Solidarności głównie żarli się między sobą przerzucając teczkami TW. Chichot historii w swoim apogeum doprowadził do sytuacji, w której akces do Unii Europejskiej podpisywał beneficjent moskiewskiej pożyczki i organizator słynnego spotkania młodzieży w stołówce KC PZPR, w dodatku z błogosławieństwem innego działacza PZPR, wybranego przez naród na urząd Prezydenta RP.

Trudno nazwać tych postkomunistycznych restauratorów za lewicę. Podziwiać można ich zdolność do przestawienia się i przystosowania do nowych warunków wykazywaną głównie przez organizmy bezkręgowe. Wsparła ich nie tylko trudna sytuacja gospodarcza, ale też ta grupa wyborców, która czuła się obciążona Peerelem i próbująca udowadniać, że w upadłym systemie nie było tak źle. PZPR liczyła w swoim szczycie ponad 3 miliony członków. Dodajmy do tego ich rodziny i okaże się, że jakieś 10 milionów Polaków było w PRL kolokwialnie mówiąc, umoczonych. W nawet najlepszych rodzinach byli jacyś partyjniacy, a i później każdy z nas znał jakiegoś porządnego partyjnego. Trudno by było tę jedną trzecią narodu zepchnąć na pozycję drugiego sortu, więc się jakoś wszystko rozmyło i wyrównało. Jeśli dzisiaj Leszek Miller krytykuje rząd PiS za brak praworządności, a Aleksander Kwaśniewski wyrósł do rolni niemal mentora narodowego, to już niewielu zadaje sobie pytanie, gdzie byli, co robili i co mówili w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Sprawiedliwie jednak trzeba przyznać, że choć mieli wątpliwy mandat moralny do rządzenia w wolnej Polsce, to swoje rządy sprawowali sensownie i z pozytywnymi rezultatami. Były to jednak rządy bardzo umiarkowanie lewicowe, z zdecydowanie bardziej liberalne.

Niełatwo się jednak pozbyć tego peerelowskiego garbu. Szkodzi on całej lewicy. Dawni partyjniacy udają, że nic tam kiedyś się nie wydarzyło, że PRL nie był taki zły, że kraj uprzemysłowiono, zlikwidowano analfabetyzm, że mieliśmy dużo dokonań, na różnych polach, że odbudowano Warszawę, przeprowadzono reformę rolną, zagospodarowano ziemie zachodnie itp. Życie jest silniejsze od głupoty systemów, więc pewnie podobnie byłoby w każdym ustroju powojennej Polski. W końcu Hitler też zbudował autostrady użytkowane do dziś. To brzmi trochę jak tłumaczenie samym sobie, że się nie służyło złej sprawie, ale też jest to zakłamywanie historii. Ludzie jednak mają krotką pamięć i w swej masie nie myślą o przeszłości.

Lewicy w wolnej Polsce tak naprawdę nie było i nie ma, poza utopijnym socjalistami w rodzaju Bugaja czy Ikonowicza. Na drugim biegunie mamy endeckich dinozaurów, takich jak Braun czy Bosak. Te skrajności niewiele mają, na szczęście, do powiedzenia. W dużych ugrupowaniach lewicowość i prawicowość w gruncie rzeczy się rozmyła. Trudno uznać sztandarowe programy socjalne PiSu w rodzaju 500+ za programowo prawicowe, żadnej ideologii nie widać w PO. Nazywająca się obecnie Lewicą grupa polityczna składa się z niedobitków komuny i może nawet ciekawych, ale pozostających w tle postaci typu Zandberg. Znakiem tego lewicowość w Polsce pozostaje pustym hasłem. Nikt zresztą nie myśli chyba nawet o jakichś zmianach rewolucyjnych ustrojowych. Słowo lewica wypada z polskiego słownika, pojawia się za to określenie lewactwo.

Czym zatem charakteryzuje się lewak? Lewak jest przede wszystkim antykościelny czy nawet idąc dalej antyreligijny. Za tym idzie bycie zwolennikiem aborcji i wyznawanie gender czyli bycie za związkami jednopłciowymi i ogólnym popieraniem LGBT. Lewak też powinien być euroentuzjastą, zwolennikiem edukacji seksualnej, przeciwnikiem faszyzmu i kimś bezkrytycznie otwartym na wszelkie nowinki naukowe, co się wiążę z wiarą w zbawczość postępu. W przyszłości lewacy będą zapewne za klonowaniem, czipowaniem, modyfikacjami genetycznymi, cyborgizacją i wszystkim tam, czego to ludzie nie wymyślą.

I tu znowu wychodzi mi na to, że lewactwo pojawia się w obszarach, których dotychczasowe światopoglądy czy ideologię nie potrafią zagospodarować. Bo tak, polska prawica czy nawet centrum nie bardzo radzą sobie z rolą kościoła katolickiego. Rozsądnie myśląc trzeba przyznać, że kościół ma za wiele do powiedzenia w sprawach świeckich, że jego poparcie gwarantuje wygranie wyborów, że jest instytucją uprzywilejowaną, a dodatkowo z wolna czy nawet z bardzo wolna reagującą na zachodzące w świecie przemiany światopoglądowe. Jest instytucją monarchiczno-hierarchiczną w demokratycznym świecie i nawet jeśli spełnia funkcję stabilizatora, to nie czyni tego dostatecznie. Kościół działa jak hamulcowy, co z jednej strony ma swój sens, bo trudno wyobrazić sobie pojazd bez hamulców, ale z drugiej strony nadużywa tego hamulca, bo nim kolejna idea zostanie przetrawiona przez niewątpliwie mądrą głowę papieską, a potem w obowiązującym wydaniu wejdzie w kościelny krwioobieg mijają lata jeśli nie wieki. Trudno jednak wyobrazić sobie świat bez kościoła czy w ogóle bez religii. Systemy, które chciały religię wyeliminować okazywały się koszmarne, a w dodatku tworzyły swoje kulty jednostki, dogmaty i przykazania znacznie bardziej uciążliwe od kościelnych. Biegunowym koszmarem jest państwo teistyczne na wzór radykalnych państw muzułmańskich czy w swej skrajności ISIS. Im większy wpływ instytucji religijnych na życie świeckie, tym mniej w nich Boga. Lewacka negacja niczego jednak w tym przedmiocie nie uzdrowi. Zamiast jednak walczyć z lewactwem, lepiej by było zająć się obszarami, na które zamyka się oczy uważając za nieistniejące, względnie bez ich rozpoznania uznawanymi za dzieło szatana. Raczej nie ma powrotu do religijności naszych prababek, a doktryny kościelne pękają wobec złożoności i rozmiaru wszechświata.

Aborcja jest z istoty swojej problemem nierozwiązywalnym. Niewielu będzie się upierało, że jest nieszkodliwa tak jednostkowo jak i społecznie, wiadomo, że niesie ona wiele negatywnych konsekwencji i stosowanie jej na równi z antykoncepcją, jak to bywało, nie jest dobrym pomysłem. Dla człowieka wierzącego aborcja jest jednoznacznym złem, ale życie bywa, że idzie swoimi drogami i można się spierać, czy aborcja nie jest czasem złem mniejszym. Nawet dla niewierzących aborcja zawsze będzie problemem moralnym czy etycznym i tylko zdecydowana mniejszość będzie twierdziła, że płód to tylko zarodek i w ogólne nie ma sprawy. Mądrych, w kwestii jak się powinno odnosić do aborcji państwo czyli instytucja świecka, nie ma. Pytanie też, kto ma prawo decydować, czy kobieta ma dziecko urodzić czy nie? Oczywiście poza samą kobietą. Zamiast kłótni i prawnych rozwiązań lepsze jest poszerzanie świadomości, stwarzanie socjalnych i światopoglądowych warunków sprzyjających prokreacji takoż świadoma antykoncepcja. Zbyt surowe prawo, wywołuje skutki odmienne od założonych, co miał już powiedzieć św. Tomasz z Akwinu. I znowu tu pole do zagospodarowania przez nielewackie światopoglądy.

Z homoseksualizmem prawica nie radziła sobie nigdy. Najlepszym rozwiązaniem byłoby dla niej to zastosowane w Sodomie i Gomorze czyli całkowite unicestwienie, względnie udawanie, że takiego zjawiska nie ma. Tymczasem jest i skrywane w poprzednich wiekach policzyło się i ujawniło, znakiem czego uświadomiło sobie swoją siłę. Nie da się tu już zamykać oczu, ale co z tym zrobić, nie wiadomo. Gender jednak wydaje się teorią tworzoną na użytek rzeczywistości. Oczywiście w minionym stuleciu nastąpiła wielka zmiana w spostrzeganiu ról męskich i żeńskich w społeczeństwie. Prawie nie ma już zawodów zastrzeżonych tylko dla mężczyzn, kobiety biegają maratony, dźwigają ciężary i rzucają młotem, ale to jednak nie znaczy, że przestają być kobietami, podobnie jak mężczyzna zajmujący się wychowaniem przedszkolnym nie przestaje być mężczyzną. Samotny ojciec z trudem zastępuję dziecku matkę, matka z różnymi efektami może zastąpić ojca, w rodzinach jednopłciowych relacje dziecka ze światem też wydają się być jednak inne. Rozwiązanie zostawiłbym jednak instynktowi zachowania gatunku. Wysunę tu niepopartą naukowymi argumentami tezę, że jeśli homoseksualizm w przyrodzie jednak istnieje, to być może pełni on jakąś pozytywną rolę w naturze. Można by to próbować zbadać.

Jeśli chodzi o lewacki euroentuzjazm to jest on tak samo irracjonalny jak prawicowy euro sceptycyzm. Unia Europejska jest z wielu powodów bardzo pożytecznym tworem, który tonuje nacjonalizmy, zapobiega wojnom w tej części świata, pozwala na szybszy rozwój państw zwłaszcza tych zza dawnej żelaznej kurtyny, buduje otwartość i poczucie wspólnoty, to że się jakoś w Europie lepiej poznaliśmy niż to było przed zniesieniem granic. Trudno jednak utrzymać kompromis między tak wieloma państwami połączonymi w UE, trudno utrzymywać równowagę między państwami silniejszymi i słabszymi. Na ten czas w historii Unia wydaje się jednak rozwiązaniem optymalnym. W jakim kierunku się rozwinie, czas pokaże. Na UE zatem warto patrzeć realnie, nie zamykając oczu na jej słabsze strony.

Ciekawa koncepcja pojawiła się niedawno, a mianowicie utożsamienie lewackości z neomarksizmem. Mówi ona, że marksiści nie dali radę poprzez komunizm, to teraz próbują demontować porządek świata poprzez lewaczenie. Co prawda trudno znaleźć jakiś spójny lewacki program i wskazać konkretnych wrogów, ale podobnie było z masonami i światowym Żyndostwem. Wróg jest bliżej nieokreślony, ale tym bardziej niebezpieczny, bo zakamuflowany. Wydaje się takie podejście do sprawy efektem lęku przed nieznanym i nieoswojonym. To dość powszechny lęk, więc łatwo znaleźć zwolenników wśród ogólnie egzystencjalnie zaniepokojonych. Łatwiej uwierzyć w teorie spiskowe niż w brutalność rzeczywistości. Ponadto taka wiara zwalnia od myślenia i realnego działania. Zafiksowanie się na nienawiści do komuny, postkomuny i kolejnych post post jest trochę niebezpieczne. To trochę taka walka rycerza z nasuniętą przyłbicą, któremu oczy dodatkowo zalewa pot. Właściwie nie do końca wie, z kim walczy. Może zresztą żadna walka nie jest tu potrzebna, a starczy dobre rozpoznanie sytuacji i konstruktywne działanie?

Wychodzi mi więc na to, że określenie lewak należy traktować jako słowo wytrych. Dla niektórych, kto nie z nami to lewak, dla skrajnej prawicy Kaczyński też jest lewakiem. Mityczny lewak jest potrzebny jako pojęcie integrujące zachowawczo myślących, próbujących wykonać coś w rodzaju stójki na rowerze, co nie jest rzeczą łatwą. Lewak ma być wszystkiemu winny, na lewaka wszystko można zwalić, lewakiem można nazwać każdego, z kim się nie zgadzamy. Lewak ma utwierdzać w przekonaniu, że nielewacy mają rację i ogólnie są ok., nie muszą więc nic robić, poza zwalczaniem lewaków. Świat jest różnorodny, a ludzie bardzo różni. Można ich jakoś poszufladkować, co jednak co najwyżej ułatwi nam poukładanie rzeczywistości, ale warto mieć świadomość, że to będzie poukładanie umowne i uproszczone. Mam wrażenie, że jest znacznie więcej problemów w tym świecie niż lewactwo, ale też zdaję sobie sprawę z tego, że lewak je może skutecznie przykryć. Następnym razem będzie o współczesnej prawicy.

Wyspiański głosowałby na Trumpa?
Zdjęcie autora: Stagecoach
Stagecoach
16 sty 2021
4 minut(y) czytania

Donald Trump przegrał wybory. Specjalnie nie piszę, że wygrał Joe Biden, bo sporo wyborców głosowało raczej przeciwko Trumpowi niż za Bidenem. W sumie raczej dobrze, bo cholera wie, co by Trump zrobił w czasie swojej drugiej kadencji. Trudno powiedzieć co, ale jakaś niepewność co do tego istniała. Co zrobi Biden też nie wiadomo, ale można zakładać, że będzie bardziej obliczalny. Najciekawszą postacią w tej amerykańskiej układance jest jednak Kamala Harris wybrana na wiceprezydenta USA. Mogę sobie wyobrazić, że wiekowy Biden może się w pewnym momencie okazać niezdolnym do sprawowania urzędu i będziemy mieli pierwszą prezydentkę Stanów Zjednoczonych w dodatku czarną. Afroamerykanka może tylnymi drzwiami wejść do gabinetu owalnego w Białym Domu. Hillary poprzednio się nie udało, chociaż była biała, znaczy bardziej akceptowalna dla większości wyborczej.

Sprawa równouprawnienia kobiet postępuje nadal, co mnie dziwi, bo wydawałoby się, że to równouprawnienie jest czymś naturalnym, ale okazuje się, że nadal nie. Papież Franciszek dopuścił właśnie kobiety do pomniejszych posług liturgicznych. Niby jakiś postęp, ale będący wynikiem historycznych zaszłości kościelny patriarchalizm jest jednak czymś zastanawiającym. To niewątpliwy relikt usankcjonowanego kiedyś porządku świata tego, ale ten porządek wyraźnie się zmienił. Zresztą i kiedyś w różnych kulturach kapłanki nie były niczym wyjątkowym, więc w naszej kulturze może też nie powinny być? Patriarchalizm dostaliśmy w spadku po cywilizacji judeo-rzymskiej czy może ogólniej śródziemnomorskiej i utrwaliliśmy w średniowieczu. Anglicy się wyłamali i dobrze na tym wyszli. Zastanawiające jest jednak, że we współczesności rozważamy jeszcze takie męsko-damskie problemy.

Amerykańskie problemy znalazły odbicie i u nas. Co prawda w naszej części świata okupacje budynków rządowych nie są może aż taką sensacją, ale na ogół też raczej się ich nie popiera. Najbardziej jednak zastanawia mnie, dlaczego ludzie przyznający się do zdecydowanie prawicowych poglądów tak bardzo dramatyzują w związku z porażką Trumpa. Widziałem nawet mem, na którym za plecami Biden stoi diabeł, a za Trumpem Jezus. Propagandowy majstersztyk i sporo debili się pod takim obrazkiem podpisze. Ten mem pokazuje jednak istotę konfliktu. Walka prawaków z lewakami nie jest, jak się okazuje, walką polityczną o władzę, wpływy i pieniądze, ale odwiecznym bojem dobra ze złem. Wzbudza to lekki dreszcz, bo pachnie radykalnym islamem, w którym zabijanie niewiernych jest miłe Allachowi. Dekalog działa więc wybiórczo, bo nie obejmuje niewiernych. Można ich okradać i zabijać, nie wolno tylko z nimi cudzołożyć. Dobre i to. Na marginesie Dekalogu uświadomiłem sobie, że nie funkcjonuje on w Buddyzmie, Konfucjanizmie, Hinduizmie i w kilku jeszcze religiach, a jednak ludzie tam postępują podobnie jak Chrześcijanie, znaczy podobnie rozróżniają dobro i zło i podobnie kombinują jak te wartości poprzestawiać. Zauważył to Salman Rushdie w Szatańskich wersetach i o mało go z tego powodu nie zgładzono.

W świetle mema z Trumpem i Bidenem oraz szatanem i Jezusem można się jednak głupio poczuć. Bo co, jeśli uważam, że Trump był prezydentem niebezpiecznym, a lewactwo ma swoje racje i pojawia się tam, gdzie dotychczasowa nasza cywilizacja sobie nie radzi? Czy za mną też stoi szatan? A może w najlepszym przypadku tylko ulegam temu szatańskiemu złudzeniu i jest dla mnie jakiś ratunek przed potępieniem? Jak się zacznę zastanawiać nad dobrem i złem, oskarżą mnie o relatywizm. Jak się jednak uprę przy tradycyjnym widzeniu wartości, to musze uznać taki mem za bluźnierstwo i łamanie drugiego przykazania Dekalogu. Łagodnie mówiąc ograniczę się do stwierdzenia, że to uzurpacja.

Uzurpowanie sobie poparcia autorytetów, które się w sprawie tego poparcia wypowiedzieć nie mogą, to zresztą dość częsta praktyka. W naszym kraju jakoś ludzie sztuki niechętnie odnoszą się do haseł prawicy i w jej szeregach wielu artystów czy najogólniej mówiąc humanistów znaleźć się nie da. Wytłumaczenie jest dość proste, bo żaden z natury swojej wolny i niezależny artysta nie poprze poglądów wykluczających inne, bo tym samym zmieniłby się z artysty w panegirystę, a i utracił siłę twórczą. Zdarzali się co prawda jacyś Majakowscy czy Hamsunowie, ale na ogół marnie kończyli zaszczuwani przez totalitaryzmy, które popierali. Żaden też totalitaryzm nie wydał jakichś wybitnych twórców, bo w założeniu miał cyklopiczne znaczy jednowymiarowe widzenie. Sztuka musi mieć spojrzenie swoje własne i nie należy do żadnych partii czy innych ugrupowań politycznych. Jak zaczyna należeć, to się degraduje. Najgorzej mają jednak nieboszczycy. Czymże zawinił Wagner, że go Hitler uwielbiał? Gdyby nie umarł wcześniej, pewnie by z III Rzeszy emigrował. Pewności jednak co do tego mieć nie można.

Współczesna polska prawica cierpi na brak twórców i intelektualistów, głównie jednak z tego powodu, że sama się ich wyparła. Podobnie jak czynił to Związek Sowiecki wycięła z polskiego panteonu sztuki wszystkich noblistów i napiętnowała większość literatów jako antypolskich przedstawicieli zgniłych elit. Niewielu więc tej prawicy zostało. Znakiem tego sięgają do romantyków. Mickiewicz, Norwid, nieco mniej Słowacki, bo jakiś taki mało wyrazisty, do Krasińskiego się jeszcze nie doczytali, a szkoda, bo może im najbliższy. Kojarzy mi się choćby wczesne opowiadanie późniejszego wieszcza Mściwy karzeł. Ostatnio podpierają się Wyspiańskim. Nieważne, że Wyspiański obnażał grzechy całego polskiego społeczeństwa i że chocholi taniec postępował u niego od prawa do lewa. Zawsze coś tam się pasującego do obecnej rzeczywistości i cyklopiego punktu widzenia znajdzie. Plus dla prawicy, że po literaturę w ogóle sięga, opozycja tego nie robi wcale. Jakoś mnie jednak takie zawłaszczanie dorobku kultury narodowej boli. Uczyłem języka polskiego i wiele dzieciaków poznawało narodowych wieszczów za moim pośrednictwem. Wyrosłem w kulcie dla polskiej literatury i wkurza mnie, kiedy sięga się po nią, żeby uprawomocnić swoje doraźne poglądy. Nie wiem, czy Mickiewicz, Wyspiański a nawet Herbert podpisaliby się pod dzisiejszą prawicowością, nikt tego nie wie. Wielcy tego narodu są własnością całego narodu, a nie tylko jakiejś jednej przemijającej orientacji. Tyle, że ta orientacja chce o sobie powiedzieć – my naród i tylko my.

Zawieszę więc rozważania nad dobrem i złem, chociaż jednego i drugiego wiele po wszystkich stronach barykady. Mam nadzieję, że może nieprędko, ale ziarno od plew oddzieli się samo. W końcu z plew nic nie wyrośnie.